Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1200-1500 м –т өргөгдсөн нутгийн хойд хэсгээрээ хар модон ойтой. Бага Хэнтий нурууны өвөр бэлийн уулаар хүрээлэгдсэн ойт хээрийн бүст багтдаг. Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр хосолсон мал аж ахуй болон газар тариалан, хүнсний ногоо тариалан эрхлэхэд тохиромжтой. 

Нийт газар нутгийн хэмжээ 317679 га. 

Мал сүрэг

Сумын хэмжээгээр нийт 141769 мянган мал тоологдсоноос цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 1,2 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 0,08 хувь байна. Үүнээс тэмээ-1, адуу-11262, үхэр-8865, хонь-70837, ямаа-50804 байна. 421 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 63%-ийг эзэлж байна. 

Зам тээвэр

Сумын газар нутаг дээгүүр Улаанбаатараас Өндөрхаан хүртэл хатуу хучилттай мянганы зам 80км урттай дайран өнгөрдөг. Аймгийн хэмжээнд төв замаас сумын төврүүгээ засмал замаар холбогдсон цорын ганц сум юм.Сумын 4 багийн 1-р баг нь шороон замаар холбогддог, 2-р багийн төв нь засмал замаас 2,5 км, 3-р баг нь 1км-т оршдог. 

Ус хангамж

Сумын төв дээр цэвэр усны эх үүсвэрийн 2 гүний худагтай, мөн төв зам дагуу байрлалтай гуанз, цайны газрын орчимд 1 цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний худагтай. Мөн сумын Баянмод багийн Төлүүгийн булан гэдэг газарт 150.0 сая төгрөгний өртөгтэйгээр улсын хөрөнгө оруулалтаар хөв байгуулсан. Цаашид Хужхан багт 1 хөв байгуулах шаардлагатай байна. 

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд амны орон сууц, гэр сууц байдаг. Төрийн өмчийн 4-н айлын орон сууцтай /актлагдсан/

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн 9 бүлэгт 188 хүүхэд өдрөөр, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага суурь боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 13 иргэн хамрагдан суралцаж байна.Бага ангийн хамран сургалт 97%, суурь боловсролын хамран сургалт 98%-д хүрсэн байна. Мэргэжлийн багш нарын хангалт 100%-тай байгаа ба мэргэжил дээшлүүлэх сургалтанд 13 багш, 1-4 удаа хамрагдаад байна. Багш нарын 66,3% нь зэрэгтэй. Одоо шинэ баригдаж байгаа хичээлийн байр нь энэ оны 8 сарны 31-нд ашиглалтанд орно. 9 ангитай захирал, менежер, нийгмийн ажилтан, ня-бо, номын сан, цайны газрын өрөө, урлаг танхимын өрөөнүүдтэй. 15х30 метрийн харьцаатай спорт заалтай, зөөврийн устай, халаалтын тусдаа өрөөтэй, халуун устай, гаднаа хайстай баригдах юм. 2013-2014 оны хичээлийн жилд хүүхдийн тоо 191 өдрөөр 8 албан бус сургалтанд 13 иргэн, нийт 20 суралцагчтай, 2014-2015 онд 209 сурагч, 2015-2016 онд 220 хүүхэдтэй болж 1 ээлжээр хичээллэх юм.  320 хүүхдийн суудалтай 9 ангийн 3 давхар барилгын төсөв нь 2011 онд 869 сая төгрөг, 2012 онд 200 сая төгрөг, 2013 онд 463 сая төгрөгийн санхүүжилт хийгдэж, ашиглалтанд 2013 оны 8 сарын 31-нд орно. 

Дотуур байр

Сургуулийн дотуур байрны барилга /түр байрлаж байгаа/Баянмод багт байршилтай 26 хүүхдийн ортой 3 багш, ажиллагсадтай Тус барилга нь эмнэлэгийн зориулалтаар баригдсан сүрлэн барилга бөгөөд 1999 онд ашиглалтанд орж 2005 онд засвар хийж дотуур байрны зориулалтаар ашиглан одоо 26 хүүхэд амьдарч байна. Шинэ барилга барих шаардлагатай.  

Эрүүл мэнд

Баянмод багт байршилтай 6 ортой 2 их эмч, 4 сувилагч нийт 20 ажиллагсадтай. Эмнэлэгийн барилга 2005 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй зориулалтын байрыг үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тус эмнэлэг нь 2008 оноос хойш их засвар хийгдээгүйгээс дээвэр нь гоождог, цэвэр, бохирын сүлжээ ажиллахгүй болсон тул их засвар нэн түрүүнд хийх шаардлагатай. Мөн зам тээврийн осол их гардаг, 6-хан ортой тул нэн даруй зориулалтын “МОРГ” барих шаардлагатай байна. 2012 онд нийт 44 хүүхэд мэндэлсэн 0-1 насны болон 0-5 насны хүүхдийн эндэгдэл болон эхийн эндэгдэл гараагүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчний өвчлөл зонхилж осол гэмтлийн өвчлөл дараагийн байранд орж байна.  

Соёл спорт

1981 онд уурхайн уурын зуухны зориулалтайгаар ашиглалтанд орж байсан барилгыг 2005 онд их засвар хийж 160 хүний суудалтай соёлын төвийн үйл ажиллагааг эхэлсэн. Одоо соёлын төв нь 6 ажиллагсадтайгаар номын сангийн үйлчилгээ, болон бүх урлаг соёлын үйл ажиллагааг зохион явуулж байна. Тус барилга нь зориулалтын бус барилга учраас зориулалтын барилга барих шаардлагатай байна. Тус сум нь спорт заалгүй учраас өвлийн улиралд зааланд зохион байгуулагддаг тэмцээнд уралдааныг явуулах боломжгүй байдаг. Зуны цагт биеийн тамирын талбай дээрээ спорт уралдаан тэмцээн зохион явуулдаг.  

Ажиллах хүч салбараар

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал   Орон сууц олон нийтийн бүс -500 га   Ногоон байгууламж -13,6 га   Хөдөө аж ахуйн бүс 2510 га Өнөөгийн байдлаар 282 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 40,5 га газар өмчилж, 205 га газар, 13 иргэн аж ахуйн нэгж Аялал жуулчлал, амралтын зориулалтаар 26,07 га газар, 45 иргэн аж ахуй нэгж үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхлэх зориулалтаар 2,14 га газар, 18 иргэн, 2 аж ахуй нэгж Төмс хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ тарих зориулалтаар 108,1 га газрыг тус тус эзэмшиж байна. 

Засаг даргын тамгын газар

  ЗДТГ-ын барилга   Баянмод багт байршилтай   30 ажиллагсадтай   1970 онд ашиглалтанд орсон 2 давхар модон барилга. Одоогоор суулт өгч нурахад бэлэн болсон бөгөөд 2011 онд Улсын мэргэжлийн хяналтын байцаагчийн дүгнэлт гарсан боловч одоог хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Сармис Баянмод багт тариалдаг Баянмод багийн иргэн өндөр настан Д.Цэнд-Аюуш нь 20 жил хүнсний ногоо хувиараа тариалж, 2005 оноос тариалж өргөтгөн сармис тариалаж, 2010 онд “Чацаргана” хөтөлбөрийн хүрээнд 1250 ширхэг чацарганы суулгац зээлээр авч тариалалтын хэмжэгээ өргөтгөн үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Одоо сумын нийт хүн амын сармисны хэрэгцээний 50 %-ийг хангаж байна. 

Сумын хөшөө дурсгал

Хөх нуур Сумын хойд хэсэгт байршилтай Тэмүүжин 1189 оны шаргачин тахиа жил Хамаг монголын хаанд өргөмжлөгдөн Чингис хаан Цолыг хүртэж байсан “Хар зүрхний Хөх нуур”, “Сэнгүр горхи” зэрэг эзэн богдын нэртэй холбоотой домогт түүхийн дурсгалт нуур билээ. 

Сумын хөшөө дурсгал

“Чингисийн тулга”Өндөр нь 1м, өргөн нь 1.8м-ийн хэмжээтэй эртний бичиглэл, хээ хуар бүхий 4ш хад байдаг бөгөөд ард олон “Чингсийн тулга” хэмээн нэрлэн ирсэн. 

Сумын онцлог

Тус сум нь засмал замаар Улаанбаатар, Багануур дүүрэг, Хэнтий аймагтай холбогдсон. Хэнтий аймгийн хэмжээнд төв замаас сумын төврүүгээ засмал замаар холбогдсон цорын ганц сум юм. Багануур дүүргээс эрчим хүчний найдвартай эх үүсвэрт холбогдсон. Түүхэн дурсгалт олон газартай, уул уурхайн 22 аж ахуйн нэгжтэй, газрын хэвлий алт, цагаан тугалга, бал чулуу, вольфром зэрэг баялагтай. Зүүн гурван аймгийн төв зам тоссон байршилтай, ойн зохих нөөцтэй. Төвлөрсөн зах зээлд харьцангуй ойр байршилтай, мал аж ахуй эрчимтэй өсч байна. Тус сум нь шилэн кабель, интернэтэд бүрэн холбогдсон. 

Сумын индекс

 Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй. Дэд бүтцийн сайдын тушаалаар “Өндөр уулын бүсэд” багтдаг.  1 дүгээр сарын дундаж температур - 23,6 ̊С7 дугаар сарын дундаж температур +18,5 ̊СЖилийн дундаж салхины хурд 5-10 м/сЖилийн хур тундасны нийлбэр 250-300 ммТехник технологийн шинэчлэл хийх шаардлагатай. 

Сумын хэмжээнд 29 аж ахуй нэгж үйл ажиллагаа явуулж, улсад 30.2 сая төгрөг, аймагт 89.6 сая төгрөг, орон нутагт 65.4 сая төгрөг нийт 185.2 сая төгрөгийг татвар төвлөрүүлж байна.   

Газар тариалан

Хонгорын талд атаршсан 10 мянган га газар байдаг. Одоогоор төмс хүнсний ногооноос өөр тариалан эрхлээгүй байна. Агропаркийн зориулалтаар 5 га газар ашиглаж байна. Мөн 35 тн-ын зоорь баригдсан. Сумын хэмжээгээр жилд 13 га талбайд төмс, 4 га талбайд хүнсний ногоо, 5 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж, нийт 199 тонн төмс, 47 тонн хүнсний ногоо, 4 тонн тэжээлийн ургамал хураан авсан байна. 

Цахилгаан хангамж

Сумын төв нь 1980-аад онд Багануур дүүргийн төвийн эрчим хүчний сестемд холбогдсон 24 цагийн гэрэл цахилгаантай. Дэд бүтэц үйлдвэрлэл хөгжих бүрэн боломжтой. 2008-2012 онд 40-өөд өрх шилжин ирсэн тул шинэ сууршлын бусэд ЦДАШ 5км-т шинээр татах шаардлага гарч байна.      

Дулаан хангамж

Сумын хэмжээнд нийт 4 уурын зуух ажиллаж, төрийн төсвийн газруудыг дулаанаар хангадаг. Бусад нь объектууд ердийн галалгаагаар дулаанаа хангадаг. Цаашид төвлөрёөн хангамжинд холбогдох боломжтой.  

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Улаанбаатар хотоос 200 км-т, Багануур дүүргээс 70 км-т оршдог. Нийт хүн амын 40 хувь нь сумын төвд амьдардаг. Хот суурин газартай хаяа нийлэн оршдог учраас нэг талдаа харьцангуй хотожсон нөгөө талдаа энэ нөхцөл нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний тогтвортой байдалд сөрөгөөр нөлөөлж байна. Сумын хүн амын 60,1% нь залуу болон дунд насныхан, 31% нь хүүхэд, 8,9% нь хөгшид байна.   

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн барилга /шилжүүлж авсан/Баянмод багт байршилтай160 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 188 хүүхэд суралцаж байна. 27 багш, ажиллагсадтай Тус барилга нь уурхайн конторын зориулалтаар 1949 онд ашиглалтанд орж, 2000 онд их засвар хийснээр сургуулийн зориулалтаар үйл ажиллагаа явагдаж байгаа модон хийцтэй барилга юм. 

Цэцэрлэг

Цэцэрлэг 1 зориулалтын бус /шилжүүлж авсан/Баянмод багт байршилтай 75 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 75 хүүхэд СӨБ-ыг эзэмшиж байна. 12 багш ажиллагсадтай1940-өөд онд Орос хүүхдийн сургуулийн зориулалтаар баригдаж ашиглалтанд орж 1957 онд хүүхдийн цэцэрлэгийн зориулалтаар одоог хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус цэцэрлэгийн барилга нь гадна өнгөлгөө хийсэн боловч дотор хана, шаланд мөөгөнцөр үүссэн мэргэжлийн хяналтын дүгнэл гарсан тул зориулалтын шинэ барилга барих шаардлагатай. 

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төв /Улсын хөрөнгө оруулалтаар/Баянмод багт байршилтай 6 ортой 2 эмч, 4 сувилагч нийт 20 ажиллагсадтай  Эмнэлэгийн барилга 2005 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй зориулалтын барилга үйл ажиллагаагаа явуулж байна

Соёлын төв

Соёлын төвийн барилга /уурхайгаас шилжүүлж авсан/Баянмод багт байрлалтай160 хүний суудалтай 6 ажиллагсадтай1981 онд уурхайн уурын зуухны зориулалтайгаар ашиглалтанд орж байсан барилгыг 2005 онд их засвар хийж 160 хүний суудалтайгаар соёлын төв үйл ажиллагаагаа эхэлсэн. Тус барилга нь тоосгон хийцтэй юм. 

Ажилгүйдэл ядуурал

Сумын хэмжээнд нийт 274 ажилгүй иргэн байна. Үүнээс бүртгэлтэй ажилгүй иргэн 32 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 44.9 %-ийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшигээр нь авч үзвэл 78.1% нь дээд, 3.1 % тусгай дунд, 6.25% нь бүрэн дунд, 12.5% нь бүрэн бус дунд боловсролтой хүмүүс эзэлж байна. 

Барилга

Хувь хүн, ААНэгжийн барилгын компаниудын 2012 оны барилга угсралт, их барилгын гүйцэтгэлтэй байна. Үүнээс улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж байгаа сургуулийн барилга 80%-ийн гүйцэтгэлтэй байна. Мөн тамгын газрын барилга дөнгөж суурь цутгасан хөрөнгийн асуудал шийдэгдээгүй тул ажил зогссон.  

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Айраг Сумын Нугаар багт боловсруулдаг Цэнхэрмандал сум нь хэнтий аймгийн хэмжээнд “Хурдны өлгий нутаг” өргөмжлөлтэй ба сумын Нугаар багийн айраг нь сумандаа төдийгүй. 2010 онд Улаанбаатар хотод болсон “Намрын ногоон өдөр”-үүд үзэсгэлэн худалдаанд оролцож Улсад 4-р байр эзэлсэн. Одоо сумын ний айрганы хэрэгцээний 60%, зэргэлдээ оршдог Багануур дүүргийн айрагны тодорхой хувийг эзэлж байна. 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Баянмод багт байршилтай “Баян төгөл” цех Баямод багийн иргэн О.Баярмагнай 2009 онд АЖДҮДД сангаас 6 сая төгрөгний зээл авч Булган аймгийн Бугат сумын технолоогоор гэрийн мод үйлдвэрлэх, үйлдвэрлэлээ эхэлсэн ба одоо сумын нийт хэрэгцээний 40%-ийг хангаж байна. 

Сумын хөшөө дурсгал

“Бургастайн бичигт хад” Тус сумын төвөөс баруун хойд зүгт 10км-т Хужхан бригадын нутагт байршилтай Бургастайн бичигт цохио гэдэг газар бий. Эртний “Түрэг бичээс”-ийг баруун гар талаас нь зүүн тийш бичдэг атал уг бичээсийг дороос нь дээш өгсүүлэн, нэгэн тамгын хоёр талаар хоёр мөр болгон бичсэн байна. Бичээсийг босоо хананд сийлсэн. Сийлэгдсэн тамганы өндөр 0,47 см, тамганы баруун талын бичээс 0,43 см юм. Нийт 28 үсэг зурлага, хоёр цэг, нэг тамганаас бүрдэнэ

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай байглийн цвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум” болох зориго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд: • Эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй болгож, хэрэглэгч сумаас үйлдвэрлэгч сум болох сууль нөхцөлийг бүрдүүлэх• Ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах. • Нийгмийн дэд бүтэц, орон сууцны хангамжийг дээшлүүлэх