Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1100-1465 метр өргөгдсөн. Хайргархаг шавранцар цайвар хүрэн, хужир шаварлаг элсэнцэр буюу хөнгөн шавранцар бор хөрс голлосон уул толгодлог гадаргатай. Аль ч улиралд таван хошуу мал идээшин дасах тал хээр хосолсон нутаг. Нутгийн хөрсөнд агь, гашуу, ерхөг, хазаар, дэрс, таана, хөмүүл, хялгана голлон ургана. Чихэр өвс, царван, таван салаа, бажууна зэрэг эмийн ургамал, буйлс, хайлс, яргай, бургас, харгана зэрэг модлог ургамал ургана. 

Нийт газар нутгийн хэмжээ 318,869 га нутаг дэвсгэртэй, уул уурхайн тусгай зөвшөөрөлтэй 71,8 мянган га газар байдаг. 

Мал сүрэг

Сумын хэмжээнд 80556 толгой малтайгаас 130 тэмээ, 2830 адуу, 1814 үхэр, 41071 хонь, 34711 ямаа байна.

Зам тээвэр

Сумын нутаг дэвсгэр дээгүүр Өмнөговь аймгийг Говь-Сүмбэр аймагтай холбосон улсын баталгаат 75 км шороон зам дайран өнгөрдөг ба багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.  

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 50 м³ хоног хүчин чадалтай 5 худагтай, ус зөөлрүүлэх, цэнгэгшүүлэх 2 төхөөрөмж байгаа боловч төхөөрөмж ашиглалтаас гарсан, засварлах боломжгүй тул гүний худгаас усыг шууд насосоор татаж хоолойгоор түгээж байна. Төвлөрсөн усан хангамжаар нэг байгууллага холбогдсон бусад аж ахуйн нэгж, байгууллага, айл өрхүүд ус түгээх байрнаас усаа авч байна. 

Дулаан хангамж

Сумын төвд ЗДТГ, Эрүүл мэндийн төв, ЕБС, Цэцэрлэг, Дотуур байр болон зарим аж ахуйн нэгжүүд нийт 12 нам даралтын зуухнууд ажиллаж байна. 

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Говь-Сүмбэр аймагтай хиллэн оршдог. Жилд шилжин явагсадын 80 гаруй хувь нь Говь-Сүмбэр аймагт шилжин суурьшиж байна. Сумын нийт хүн амын 42,7 хувь нь сумын төвд амьдардаг. Нийт хүн амын 30,2 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 15,8 хувь хүүхэд, 11,3 хувь нь хөгшид байна. 

Нийгмийн үйлчилгээний барилга байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургууль “Аргатай” 3-р багт байршилтай 1984 онд ашиглалтанд орсон дотуур байрны зориулалтаар баригдсан БАМ-ын 2 барилгад 143 хүүхэд суралцаж байна32багш, ажиллагчидтай 2013 оны улсын төсөвт тусгагдсан 240 хүүхдийн сургуулийн барилгыг онд нь багтааж ашиглалтанд оруулах шаардлагатай байна

Эрүүл мэнд

Суманд улсын төсвийн 6 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж 2 их эмч, 11 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн, 9 туслах ажилтан нийт 22 ажилтантайгаар эрүүл мэндийн анхан шатны тусламж үйлчилгээг үйлчлэх хүрээний хүн амд үзүүлж байна. 2012 онд нийт 28 хүүхэд мэндэлж, 0-5 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 99, осол гэмтэл 9, халдварт өвчлөлийн 1 тохиолдол гарсан байна. 

Соёл спорт

Тус Соёлын төв нь Улаан гэр нэртэйгээр 1945 онд, Нүүдлийн кино салбар 1960 онд, Номын сан 1965 онд тус тус байгуулагдсан. Уг барилгат соёл урлагийн томоохон арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулж явуулах боломжгүй учраас ЕБС-ийн Спорт зааланд зохион байгуулж байна. Сум өөрийн нөөц бололцоонд тулгуурлан ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төвтэй болсон. Үсчин, гуталчин, оёдлын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна. 5 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 3 цэг, гэр цайны газар 3 тус тус үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Нийтийн халуун ус байхгүй 

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд нэг будда сүм байна.Тухайн хийдэд нийт 4 хуврага ажиллаж байна.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 51 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 41 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр авч үзвэл 4,7 хувийг тусгай дунд, 33,3 хувийг бүрэн дунд, 19 хувийг бүрэн бус дунд, 43 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна. 

Барилга

2012 оны барилга угсралт, их засварын ажил нь 472 сая төгрөгний гүйцэтгэлтэй байна. Үүнээс улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж байгаа ажил 100 хувийн гүйцэтгэлтэй байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөл Тогтвортой амьжиргаа төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах менежментийн тогтолцоог боловсронгуй болгох нь төсөл Азийн хөгжлийн банкЭрүүл мэндийн хөгжил хөтөлбөр -3

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: “Хурдан хээр” азаргаБайгуулагдсан он: 2010 он Хөшөө, дурсгалын намтар: Нутгийн алдарт уяач Цэвээний Анингаагийн хурдан хээр азарга Аймгийн зүүн талын сумдын ойн баяр наадмуудад /1994-1996/ жил дараалан түрүүлж наадамчин олноо баясуулж байсан.

Сумын онцлог

Сумын хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулахдаа сумын хөгжлийн өнөөгийн байдалд үнэлгээ өгөх тэргүүлэх чиглэлээ тодорхойлох иргэдийн гаргасан саналыг үндэслэн уламжлалт болон эрчимжсэн мал аж ахуй үйлдвэрлэл үйлчилгээ, хариуцлагатай уул уурхайн үйлдвэрлэлийг зохистой хөгжүүлэх явдлыг сумын эдийн засгийн хөгжлийн тэргүүлэх салбар чиглэл гэж үзсэн. Мөн иргэдийн амьжиргааны түвшинг дээшлүүлсэн орон нутгийн нөөцөнд суурилсан үйлдвэрлэл үйлчилгээг чухалчилна гэжээ.

Сумын индекс

Агаарын дундаж температур өвөл 1-2 сард 30 хэм хүрч хүйтэрдэг. 7 сарын сүүлч 8 сар хүртэл зундаа 35 хэм хүрч халдаг эрс тэрс уур амьсгалтай.

Орон нутгийн төсөв:Сумын төсвийн нийт орлого 870,3 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 257,7 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг. Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 847,7 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 60 хувийг цалин, 6,3 хувийг нийгмийн даатгалын шимтгэл, 33 хувийг урсгал шилжүүлэг, 0,7 хувийг бусад зардал тус тус эзэлж байна. Эдийн засгийн бүтэц: Сумын хэмжээнд нийт 15 аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулдаг. Үүнээс • Уул уурхай чиглэлээр -3• Хоршоо -1 • Орон нутгийн өмчит үйлчилгээний газар-1• Худалдаа үйлчилгээ эрхэлдэг 10-н аж ахуйн нэгж байдаг. • Үл хөдлөх хөрөнгийн албан татвар төлөгч- 14• Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр төлөгч-8 • Газрын төлбөр төлөгч иргэн-289• Газрын төлбөр төлөгч аж ахуйн нэгж -20• Авто тээвэр болон өөрөө явагч хэрэгслийн албан татвар төлөгч иргэн-130• Авто тээвэр болон өөрөө явагч хэрэгслийн албан татвар аж ахуйн нэгж -16• Лангуугаар худалдаа эрхэлж патент төлөгч иргэн-2• Жишиг татвар төлөгч иргэн – 25/ цайны газрууд, дугуй засвар гэх мэт/2012 онд орон нутгийн орлогын төлөвлөгөөний гүйцэтгэл 122 хувиар биелж 258860,1 мянган төгрөг, аймагт 167943,4 мянган төгрөг, улсад 98263 мянган төгрөгний татвар төвлөрүүлж байна. 

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 5,125 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 0,125 га-д төмс, хүнсний ногоо 5 га-д тэжээлийн ургамал тариалсан малчны 17 бүлэгтэй ба 88,7 га бэлчээрийн талбай хашсан.

Цахилгаан хангамж

Сум нь төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 2005 онд баригдсан 110/35/10 квт-ийн дэд станцтай.

Ариутгах татуурга

Сумын төвд албан байгууллагуудад бохир усны 4-н худаг байдаг. Үүний 2-ыг буюу хүн эмнэлэг, цэцэрлэг ашиглаж байна. 

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд 1985-1990 онд төрийн албан хаагч нарт зориулан баригдсан 6 айлын нийтийн орон сууцны барилга байдаг бөгөөд сууцнууд ашиглалтын шаардлага хангахаа байсан боловч айл өрхүүд амьдарсаар байна. Хашаа байшинд 45 өрх, бусад нь гэрт амьдарч байна. Сум орон нутгийн зүгээс бодлогоор ард иргэдийг орон сууцжуулах зорилгоор эхний ээлжинд 4 айлд 22 сая төгрөгний зээлийг олгоод байна.  

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургалттай сургуулийн 8 бүлэгт 143 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага,суурь боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 6 иргэн суралцаж байгаас 2 нь суурь боловсролын шалгалт өгөхөөр хичээллэж байна. Бага ангийн хамран сургалт 97 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 96,2 хувь хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт90,9 хувь байгаа ба мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд 2 багш хамрагдсан болно.

Цэцэрлэг

“Аргатай” 3-р багт байршилтай50 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 92 хүүхэд суралцаж байна18 багш, ажиллагчидтай 1965 онд баригдсан дүнзэн ханатай, төмөр дээвэртэй сургуулийн барилгыг 2007 оноос засвар хийж ажиллаж байгаад, 2005 онд 50 хүүхдийн цэцэрлэг барьсан боловч зай талбай жижиг, унтах, тоглох, багш нарын өрөө байхгүй сүүлийн үед хамран сургалт нэмэгдэж байгаатай холбогдон цэцэрлэгийн шинэ барилга барих шаардлагатай.

Эмнэлэг

“Аргатай” 3-р багт байршилтай6 ортой 2 их эмч, 11 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн, 9 туслах ажилтан нийт 22 ажиллагчидтай 2011 онд Азийн Хөгжлийн Банк болон ЗГ-ын хөрөнгө оруулалтаар гүний худаг, цэвэрлэх байгууламжтай стандартын эмнэлгийн шинэ барилга ашиглалтанд орж одоо үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байна

Соёлын төв

Соёлын төв нь “Аргатай” 3-р багийн төвд байршилтай• 100 хүний суудалтай • 5 ажиллагчидтай • 1965 онд ашиглалтанд орсон чулуун хийцтэй барилга нь номын сангийн уншлагын танхимгүй, орон нутгийг судлах танхимын өрөөгүй, төрөл бүрийн дугуйлан хичээллүүлэх өрөөгүй баригдаад 48 жил болсон. Цахилгаан халаалттай. Тус барилгат урлагийн тоглолт, дугуйлан зэрэг соёлын үйл ажиллагаа явуулахад тохиромжгүй багтаамж муутай тиймээс цаашид стандартын шаардлага хангасан шинэ Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай  

Ажиллах хүч салбараар

Сумын хэмжээгээр нийт 80.5 мянган толгой мал тоологдсоноос нутгийн шилмэл омгийн мал 9,5 мянган толгой мал байгаа нь нийт малын 14,5 хувийг эзлэж байна. Төрийн байгууллагад 96 хүн ажиллаж байна

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Тус сум нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй, уул уурхай давамгайлсан сум юм. Сумын хөгжлийн стратеги төлөвлөгөөг 2012 онд Мерси-Кор олон улсын байгууллагын санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр боловсруулав.  Сумын төвийн суурьшлын бүс хүн амын механик өсөлтөөс шалтгаалан сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 10,45 га-аар нэмэгдсэн.Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:• Орон сууц, олон нийтийн бүс-17,5  • Ногоон байгууламж, амралтын бүс-1,5 • Хөдөө аж ахуйн бүс 313579,1 Өнөөгийн байдлаар 198 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 30,2 га газар өмчилж, 20 аж ахуй нэгж иргэн үйлчилгээний зориулалтаар 2,1 га газар, 289 иргэн өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 144,5 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

“Аргатай” 3-р багт байршилтай 28 ажиллагсадтай1977 онд ашиглалтанд орсон модон хийцтэй, конторын зориулалтын барилга 2005 онд засвар хийж цонх сольж гадна талыг тоосгодсон боловч одоо ашиглалтын шаардлага хангахгүй бороо ус гоождог үйл ажиллагаа явуулахад тохиромжгүй болсон. Шинээр ЗДТГ-ын барилга барих шаардлагатай.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Чулуун хашаа Хүрэн нүүрс, занар “Боржигон” ааруулУран хатгамал 

Сумын хөгжлийн зорилт

Уламжлалт болон эрчимжсэн, мал аж ахуйг хослуулан хөгжүүлж, орон нутгийн онцлогт тулгуурласан хариуцлагатай уул уурхай, үйлдвэрлэл үйлчилгээний хөгжлийг түргэтгэн иргэдийнхээ орлогыг нэмэгдүүлэх зорилгын хүрээнд дараах зорилтуудыг хэрэгжүүлнэ. Үүнд:Мал аж ахуйн салбарын хөгжлийг түргэтгэхГазар тариалан хөгжүүлэх Орон нутгийн онцлогт тулгуурласан хариуцлагатай уул уурхай, ЖДҮ үйлчилгээг хөгжүүлэх Нийгмийн дэд бүтэц, Орон сууцны хангамжийн хувийг дээшлүүлэхАжлын байрыг нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах