Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Жигд биш, эрс тэс уур амьсгалтай. Дулааны улиралд ихэвчлэн халуун хуурай, харин өвөлдөө хүйтэн, цас их унадаг.1 дүгээр сарын дундаж температур нь -24 -25 хэм хүйтэн 7 дүгээр сарын дундаж температур нь 18-20 хэм дулаан байдаг.Жилийн дундаж салхины хурд нь 4-9 м/сЖилд орж тунадасны нийлбэр нь 200-250 ммЦаг уурын Цагаандэлгэр өртөөУЦУОШАлбаны харъяа Цагаандэлгэр цаг уурын өртөө нь анх 2009 онд байгуулагдсан. Өртөөний дарга 1, техникч 4 гэсэн нийт 5 орон тоотойгоор үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Манай өртөө нь цаг уурын бодит мэдээг хоногт 8 удаа албанд дамжуулж, албанаас авч байгаа дараах урьдчилсан мэдээнүүдээр сум орон нутагтаа үйлчилж ажилладаг.• Нарийвчилсан мэдээ • Урьдчилсан мэдээ• 1,5,7 хоногийн мэдээ• Сарын мэдээ• Улирлын мэдээ• Бэлчээрийн даацын мэдээ

Сумын нутаг засварын бүснээс хээрийн бүсэнд гүнзгийрч шилжсэн, ургамлын бүрхэвчийн үндсэн төрх нь цөлөрхөг хээрийн шинжтэй. Сумын нутаг цаг уурын хувьд эрс тэс эх газрын шинжтэй. Ерөнхийдөө цэлмэг, хуурай агаартай тунадас бага, баруун хойд зүгийн салхитай. Өвлийн улиралд туйлын хүйтэн, агаарын масс үе үе хүчтэй нэвтэрнэ. Үргэлжилсэн цасан бүрхэвч 150-160 хоног байх тохиолдол цөөн биш тохиолдоно. Зарим үед нутгийн малчид зудын бэрхшээлээс гарахын тулд 160-170км газарт отор нүүдэл хийдэг.   

Мал сүрэг

Малын бүтэц. Сумын хэмжээнд 61729 мянган толгой малтайгаас 447 тэмээ, 3446 адуу, 1095 үхэр, 29203 хонь, 27538 ямаа байна. 

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний системд 1994 онд холбогдсон. 

Дулаан хангамж

Сумын төвд ЗДТГазар, эрүүл мэндийн төв, Ерөнхий боловсролын сургууль, Соёлын төв, Хадгаламж банк, ХААН банк зэрэг 6 уурын зуух ажиллаж байна. Хүүхдийн цэцэрлэг нь цахилгаан халаалтаар ажилдаг.

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Говьсүмбэр аймагт хил залгаа оршдог нийт хүн амын 35 хувь нь сумын төв, төв суурин газар амьдардаг. Аймгийн төвөөс алслагдсан сум учир иргэд, хүүхэд Улаанбаатар Говьсүмбэрт суралцаж, ажиллах, үйлчлүүлэх явдал их байдагаас эдгээрт шилжин суурших хөдөлгөөн их байна.Сумын хүн амын 65 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 29 хувь нь хүүхэд, 6 хувь нь хөгшид байна. 2012 онд сумаас 69 иргэн шилжин явсан бөгөөд 18 иргэн шилжин ирсэн.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн 8-н бүлэгт хамран сургах тойргийн нийт 131 хүүхдээс сумын сургуульд 89 хүүхэд, бусад аймаг хотод 42 хүүхэд өдрөөр суралцдаг. Албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 19 иргэн суралцаж байна. бага боловсролын хамран сургалт 66,4 хувь, суурь боловсрол 68 хувьтай байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 92% байна. Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн 8-н бүлэгт хамран сургах тойргийн нийт 131 хүүхдээс сумын сургуульд 89 хүүхэд , бусад аймаг хотод 42 хүүхэд өдрөөр суралцдаг. Албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 19 иргэн суралцаж байна. Бага боловсролын хамран сургалт 66,4 хувь, суурь боловсрол 68 хувьтай байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 92% байна.

Цэцэрлэг

Хүүхдийн цэцэрлэг Цагаандэлгэр сумын төв 1-р багт байршилтай.50 хүүхдийн хүчин чадалтай,одоогоор 40 хүүхэд хүмүүжиж байна. 11 багш, ажиллагсадтай2008 онд ашиглалтанд орсон,инженерийн бие даасан хангамжтай, тоосгон хийцтэй, 2008 онд ашиглалтанд орсон зориулалтын барилгатай. Дээврийн их засвар хийх шаардлагатай.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төв нь Цагаандэлгэр сумын 1-р багийн нутагт байршилтай. Амбулаторийн барилга нь 1983 онд ашиглалтанд орсон. Ашиглалтанд орсон цагаасаа халаалтын систем доголдолтой дулаан алдалт их байдаг бөгөөд хүйтний улиралд амбулаторийг больницын байранд байрлуулж нэг өрөөнд 2-3 ажилтан үйл ажиллагаа явуулж ирсэн. Амбулаторийн барилгад 2006 онд 6.0 төгрөг, 2011 онд 49,5 сая төгрөгийн их засвар хийгдсэн боловч бороо цасны ус дээврээсээ гоожиж мөөгөнцөртсөн тул эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулахад хүндрэл гарч болзошгүй. Больницийн барилга нь 2001 онд олон улсын тусламжаар баригдсан шүрлэн байшинтай. Уг барилга нь эмнэлэгийн үйл ажиллагаа явуулахад стандартын барилга бус өрөөний талбай бага, 2011 онд ашиглатын хугацаа дууссан, цахилгааны монтажийг өөрсдийн бололцоогоор 2012 онд сольсон боловч байнга цахилгааны эрсдэлтэй стандартын шаардлага хангахгүй байгаа учир эмнэлэгийн шинэ барилга барих шаардалагатай.

Соёлын төв

Соёлын төв 80 хүний суудалтай 6 ажиллагсадтай 1954 онд ашиглалтанд орсон чулуун хийцтэй зориулалтын барилга. Ханан пийшинтэй боловч халахаар муу гадна болон дотор ханаар цууралт, хагаралт үүсч үйл ажиллагаа зохион байгуулахад хүндрэл гарч байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГазар нь Хараат багийн төв болох сумын төвд байрладаг. Сумын ИТХ, ЗДТГ-т нийт 29 хүн ажиллаж байна. Үүнээс ТЗАЗ-13, УТАХ-8, ТҮАХ-8 тус тус байна. ТЗАХ-ын 7 түшмэл сумын ЗДТГ-т 6 түшмэл босоо удирдлагатай ажиллаж байна. Жилд 204,514,800 төгрөгийн төсөвтэйгээр төрийн захиргааны байгууллагын үйлчилгээг иргэдэд ойр, уян хатан, эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн стратегийн удирдлагын зөвлөх байгууллага болон ажиллаж байна. 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Эсгий, эсгий урлалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг “Дулаан билэг” хоршоог сумын загвар хоршоо болгох талаар ажиллаж байна. “Дулаан билэг” хоршооны үйлдвэрлэсэн цагаан, бор эсгийнүүд 2010 онд Аймгийн брэнд бүтээгдэхүүн, 2011 онд Улсын Жижиг дунд үйлдвэр эрхлэгч уралдаанд “Экспортийг орлох бүтээгдэхүүн” шагналын авч байсан. “Дулаан билэг” хоршоо нь жилд бор эсгий 1500м, цагаан эсгий 1500м үйлдвэрлдэг ба нийт хүчин чадал нь жилд 5000м эсгий үйлдвэрлэх хүчин чадалтай байна.Одоогоор жилийн орлого 37,5 сая төгрөгийн борлуулалт хийдэг байна.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйдаа тулгуурлан хөгжих зорилт тавин дараахь зорилгуудыг дэвшүүлж ажиллаж байна. • Сумын хэмжээнд хэрэгжиж буй төслүүдийг түшиглэн ажилгүйдлийг бууруулах. • Шилжилтийг зогсоох. Үүний тулд сумын төвд ЖДҮ-ийн төслийн шугамаар бий болгох. 

Сумын индекс

Нийт газар нутгийн хэмжээ 342780,7 га ХААН газар – 339155,5Хот суурин тосгон – 878,7Зам сүлжээ – 2476,5Усан сан – 270,0

Орон нутгийн төсөв. Сумын төсвийн нийт орлого нь 211,7 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 191,1 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 20,6 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг. Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 186,8 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 73,2%-ийг цалин, 7,6%-ийг нийгмийн даатгалын шимтгэл, 1,2%-ийг урсгал шилжүүлэг үлдсэн 18%-ийг бусад эзлэж байна.  Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд төсвийн 6 байгууллага, Худалдаа үйлчилгээний 3, Мал эмнэлэг 1, Хаан банк 1, хадгаламж банк 1, аж ахуй нэгж хоршоо 1 зэрэг байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна. Жилд 56,363,1 төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна. Тус суманд жилдээ 37,500,000 төгрөгний эсгий үйлдвэрлэдэг “Дулаан бэлэг” хоршоо үйл ажиллагаа эрхлэж байгаа нь сумын аж үйлдвэрийн бүтцэд томоохон нөлөө үзүүлж байна.

Зам тээвэр

Замын үүдийн мянганы зам сумын төвөөс 50км-ийн зайтай өнгөрдөг. Улаанбаатар хотоос 150км-ийг засмал замаар, 50км-ийг шороон замаар зөрчдөг. Сум, багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.   

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 1 гүний худагтай. Мөн сумын төв дээр мал аж ахуй болон, ахуйн хэрэглээнд хэрэглэх гүний 1 худаг, гар татлагын 1 худаг ажиллаж байна. Хүний ундны шаардлага хангахуйц сайн чанарын устай сумын төвөөс 2 км-т ходоод, элэг цөсний рашаантай.  

Хүн ам өрхийн тоо

Нийгмийн үйлчилгээний барилга байгууламж

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургууль Цагаандэлгэр сумын 1-р багт байршилтай20 хүүхдийн хүчин чадалтай сургуульд 89 хүүхэд суралцаж байгаа.24 багш ажилчидтай1994 онд сургууль шатаж сумын төр захиргаа, орон нутгийн иргэдийн хандив тусламжаар аж ахуйн аргаар 1998 онд сургуулиа ашиглалтанд оруулсан. 2003 онд улсын төсвөөс спорт зал баригдсан. Хөрөнгө мөнгөний бололцоо тухайн үеийн нөхцөл байдлаас болж иж бүрэн тохижуулж дотоод засвар дутуу хийгдсэн. Баригдсанаас хойш их засварт ороогүй. Хэдийгээр цөөн хүүхэдтэй ч 2 ээлжээр хийчээллэдэг үдээс хойш хүүхэд хөгжих орчин учир дутагдалтай, багш сурагчдын бие даан ажиллах, хөгжих орчин муутай. Цаашид сургуулийг их засварт оруулж өргөтгөл хийлгэх. Үүнд анги танхим нэмэгдүүлэх, номын сан, урлаг залтай болох нэн шаардлагатай 

Эрүүл мэнд

Суманд улсын төсвийн 6 ортой эмнэлэг, 1 эмийн сан, их эмч-1, багийн бага эмч-2, эх баригч-1, сувилагч-5, туслах ажилтан-10 хүн ажиллаж байна. 2012 онд 24 хүүхэд шинээр мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл --400, осол гэмтэл-1, халдварт өвчлөлийн 6 тохиолдол гарсан байна.

Соёл спорт

Тус соёлын төв нь 1954 онд ашиглалтанд орсон 80 хүний суудалтай үзэгчдийн танхим хувцас солих өрөө номын сангийн өрөө зэрэг гурван өрөөтэй. Тус барилгад урлагийн тоглолт, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг бүх соёл урлагийн үйл ажиллагаа явагдаж байна. 

Ажилгүйдэл ядуурал

2012 оны жилийн эцсээр хөдөлмөрийн насны 674 хүн, үүнээс эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам 415, ажилгүй иргэдийн тоо 11. Үүнээс 7 эмэгтэй. Хөдөлмөрийн насны 1000 хүнд ноогдох ажилгүйчүүд 163 байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр авч үзвэл 25 %-ийг дээд, 12,5 %-ийг бүрэн дунд, 62,5%-ийг бүрэн бус дунд эзэлж байна. 

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Монгол улсын Засгийн газар, Дэлхийн банкнаас хамтран хэрэгжүүлж байгаа МИД-н төслийг 2013 хүртэл үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлж байгаа. Энэхүү төслийн хүрээнд 2012 онд Цагаандэлгэр сум 1881 мал даатгуулж, Монгол даатгал, Практикал даатгалд 1,203,881төгрөгөөр малаа даатгуулсан байна.Үүнд: • Адуу-148 • Үхэр-24 • Хонь-895 • Ямаа-814 мал хамрагдсан байна. Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөл: Суманд 50 сая төгрөгийн эх үүсвэртэй “Сум хөгжүүлэх сан”-аас Үнээний фермерийн чиглэлээр Р.Пүрэвдорж 1,5 сая, С.Борхүү 1,5 сая, А.Энхтуяа 3 сая, Д.Оюун 2,5 сая төгрөг, ахуй үйлчилгээний чиглэлээр Г.Жадамбаа 10 сая, ингэний ферм Г.Адъяасүрэн 6 сая, хээлтүүлэгч мал өсгөн бойжуулах чиглэлээр Ц.Ундрахбаяр 2 сая, мах борлуулах чиглэлээр Ө.Зандраабайды 6 сая, Модон эдлэл, гутал засварын чиглэлээр С.Хүрэлхуяг 9,5 сая, Мал эмнэлэг, хээлтүүлэгч мал бэлтгэх, борлуулах чиглэлээр Б.Түмэндэлгэр 6,5 сая, Түүхий эд худалдан авах, борлуулах чиглэлээр Т.Оюунбилэг 1,5 сая, Цайны газар ажиллуулах чиглэлээр Д.Бүрэнбат 1сая төгрөг тус тус авч үйл ажиллагаа явуулж байна. Орон нутгийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжүүлэх тэргүүлэх 4 чиглэлийн дагуу хөнгөлттэй зээл авсан иргэд, ААНэгжүүд үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулж байна. Үүний үр дүнд орон нутагт 25 ажлын байр шинээр бий болоод байна.  Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас: Жижиг зээл олгох төсөлд 17 малчин өрх 25,5 сая төгрөг, ажлын байр нэмэгдүүлэх төсөлд 1 өрх 1 сая төгрөг, нийт 26,5 сая төгрөгний зээл аваад үйл ажиллагаа явуулаад байна.

Сумын хөшөө дурсгал

19-н хөшөө, дурсгалын газар1. Хөх өндөр хайрханы булшнууд, хиргисүүр, зэл чулуу /зарим булш, хиргисүүр тоногдсон/ 2. Шивээ хүрэнгийн хиргисүүр /зарим булш, хиргисүүр тоногдсон/ 3. Хөх өндөрийн баруун урд үзүүрийн хөшөө чулуу 4. Үхэх хадны булш хиргисүүрүүд /Зарим булш, хиргисүүр тоногдсон/ 5. Юнгэрт толгойн хүннү булшнууд 6. Бүрдийн хиргисүүр /зарим хиргисүүр тоногдсон/ 7. Туруу хайрханы булшнууд /зарим булш тоногдсон/ 8. Туруу хүн овоотын хиргисүүр 9. Алтан хүрээний дэлийн булш 10. Ажирхайн жас 11. өгөөдэй хааны намаржааны /чулуун хэрэмтэй/ 12. Дэлгэрийн толгодын баруун хойд үзүүрийн булш 13. Дэлгэрийн жасын туурь 14. Адуун чулууны булш /зарим булш тоногдсон/ 15. Хутаг хайрханы өврийн булшнууд /зарим булш, хиргисүүр тоногдсон/ 16. Баруун чойрын хийдийн туурь 17. Шар шороотын хөшөөтийн тахилын онгон 18. Тоодог уулын булш 19. Цагаан айргын адгийн хүн чулуун хөшөө, тахилын онгон.

Сумын онцлог

Цагаандэлгэр сумын нутаг дэвсгэр нь байгалийн баялагаас ихээхэн тархсан нь хужир шүү байх ба “Шар Шороотын” шороон будгийн орд, Цагаан эргийн перлитийн орд /Шаазан ваарын материал/ Жирмийн хужир зэрэг цаашид ашиглавал сумын эдийн засаг нийгмийн хөгжилд түлхэц болохуйц байгалийн баялагтай. Цаг агаарын эрс тэс уур амьсгалтай. Цас ихээр унадаг. Малчид отор нүүдэл их хийдэг. Ард иргэдийн ундны усны чанар сайн. Төмөр зам болон засмал замд ойрхон /50км/Ард иргэд нь боржигон нутгийн өвөрмөц ёс жаягийг амьдралын хэв маяг болгон амьдардаг.