Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 2000-4653 гаруй м дээш өргөгдсөн. Физик газарзүйн хувьд газар зүйн хуваарилалтаар бүхэлдээ Алтайн уулархаг мужид хамрагдана. Монгол Улсын хамгийн өндөрлөгт тооцогддог Таван богд (4653 м), Цэнгэлхайрхан(3943 м), Өндөрхайрхан(3914 м) зэрэг оргилууд Цэнгэл сумын нутагт байдаг. Газар хөдлөлтийн эрчим 3-5 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ, толгодтой учраас мал аж ахуй эрхлэх, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 646317 га.

Мал сүрэг

Сумын хэмжээгээр нийт 199362 мал тоологдсоноос тэмээ 598, адуу 6608, үхэр 10985, хонь 82985, ямаа 98186 бөгөөд тэмээ 0.30 хувь, адуу 3.31 хувь, үхэр 5.51 хувь, хонь 41.62 хувь, 49.25 хувь байна. 

Зам тээвэр

Аймгийн төвтэй холбогдох хоёр чиглэлийн зам бий. 1-р чиглэл нь Өлгий-Улаанхус-Цэнгэл, 2-р чиглэл нь Өлгий-Сагсай-Цэнгэл сум бөгөөд эдгээр нь шороон замаар холбогддог. Багууд нь сумын төвтэй мөн шороон замаар холбогддог. Сумын нутаг дэвсгэр дэх аялал жуулчлалын гол бүсийн замын чанар хангалтгүй юм. Улаанбайшинт болон Дайнгийн боомтыг холбодон шороон зам дайрдаг.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 16 гүний худагтай. Гүн өрмийн худагнуудаас шууд насосоор татан усыг түгээж байна. Төвлөрсөн усан хангамжийн сүлжээ байхгүй. Ховд голын эргийн айлууд Ховд голын усыг хэрэглэдэг.

Дулаан хангамж

Сумын төвийн Ерөнхий боловсролын сургуулиуд болон тэдгээрийн дотуур байр, бүх цэцэрлэгүүд, ЗДТГ болон Соёлын төв нь нам даралтын зуухаар дулаанаар хангадаг. Харин сум дундын эмнэлэг халаалтын төвлөрсөн системтэй. Цагдаагийн кабон болон багуудын конторуудыг ердийн галлагаар дулааныг нь хангаж байгаа.

Шилжилт хөдөлгөөн

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Цэнгэл ахлах сургууль нь:Ерөнхий боловсролын 11 жилийн сургууль9-р багийн төвд байршилтайУг сургууль нь 2 байранд хичээлээ явуулдагХичээлийн 1-р байр нь 440 хүүхдийн хүчин чадалтай2-р байр нь 320 хүүхдийн хүчин чадалтайОдоогийн байдлаар 1448 хүүхэд суралцаж байна146 багш, ажиллагчидтай1-р байр нь 1971 онд ашиглалтанд орсон чулуун хийцтэй.2-р байр нь 1982 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй

Цэцэрлэг

1-р цэцэрлэг нь: 9-р багийн төвд байршилтайОдоогоор 215 хүүхэд хүмүүжиж байнаХувилбар сургалтанд 225 хүүхэд хамрагдсан.Нийт 40 багш, ажиллагчидтай1975 онд байгуулагдсан, модон хийцтэйИнженерийн төвлөрсөн хангамжтайОрон байр хүрээлцээ муутай.

Эрүүл мэнд

Цэнгэл сумын сум дундын эмнэлэг нь анх 1975 онд ашиглалтанд орсон 41 ажиллагчидтай, 30 ортой эмнэлэг бөгөөд элэгдлийн хугацаа дуусч ашиглах боломжгүй болсон. Тиймээс 2012 онд шинэ эмнэлэг баригдаж ашиглалтанд орсон. Тус эмнэлэг нь 20 ортой 41 мэргэжилтэн ажиллагчидтай.Улсын 2 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж байна. 2012 онд нийт 248 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл 4, эхийн эндэгдэл 1 гарсан байна. Сумын төвийн эмнэлгээс гадна хөдөө улирлын чанартай ажилладаг 3 эмнэлэг байна. Хуурай говьд нүүдлийн эмчийн салбар байгаа. 2011 онд баригдсан, 6 хүн хүлээн авах хүчин чадалтайСохор харгайд зууны улирал ажилладаг 6 хүн хүлээн авах хүчин чадалтай их эмчийн салбар байдаг. 2003 онд ашиглалтанд орсон.Загаст нуурт өвөл, хавар, намрын улирлуудад ажиллах их эмчийн салбар байдаг. 2011 онд ашиглалтанд орсон. 9 эмч, ажиллагчидтай. 4 хүн хүлээн авах хүчин чадалтай.

Соёл спорт

1956 онд ашиглалтанд орсон 200 суудалтай Соёлын төвийн модон барилга нь ашиглалтын шаардлага хангахаа больж мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан боловч үйл ажиллагаагаа явуулсаар байна. Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан, номын сангийн үйлчилгээ, ОНС зэрэг соёл урлагийн бүх үйл ажиллагаа явагдаж байна. 

Шашин сүм хийд

Тус сумд лалын шашны 2 сүм байдаг. Бөө мөргөлийн газар сумын төвд шинээр баригдаж эхэлж байна.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 249 байна. Нийт ажилгүй иргэд 532 байгаагаас үүний 53 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүргэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр авч үзвэл 33.7 хувийг дэд, 39.5 хувийг тусгай дунд, 26.8 хувийг бага болон боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Барилга

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2012 онд Эрүүл мэндийн төв, Спорт цогцолбор, 5,6-р багийн төв, Ховд голын модон гүүр шинээр баригдсан. Шилэн кабелийн шугам татсан.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн төсөлЖижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлТогтвортой амжиргаа II- төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төсөлДэлхий Зөн ОУБ-ын төсөл

Сумыг хөшөө дурсгал

Хөшөө, дурсгалын нэр: Ж.Жанабилханы хөшөөБайгуулагдсан он: 2006Хөшөө, дурсгалын намтар: 1946 онд баруун бүсийн хилийн тулгаралтанд цэрэг командалж оролцож эх орны төлөө амь биеэ зориулсан анхны офицер

Сумын онцлог

Тус сумд тува, казах гэсэн 2 үндэстэн амьдардаг. Монгол улсын хамгийн баруун цэгт оршдог сум юм. Монгол-Алтайн өндөр уулын бүсэд оршдогХятад улстай хил залгадаг. Аялал жуулчлалын үзэсгэлэнт газар элбэг. Алтай Таван богд уг сумын нутагт байрладаг. Байгалийн цогцолборт газар болох Швед Хайрхан, Цэнгэл Хайрхан, Дөнгөрөг уул, Хотон Хурган нуур болон Цагаан-усны халуун рашаан энэ нутагт байдаг.Дэлхийд алдартай 20 км Потанины мөсөн гол Алтай Таван богдоос эхлэлтэй бөгөөд тус сумын нутаг дэвсгэрт оршдог.Ой мод, жимсний төгөл, эмийн ба бэлчээрийн ургамал, дэлхийд ховордсон ан амьтан, жигүүртэн шувууд элбэгтэй. Мэргэжилтнүүдийн урьдчилан судалснаар алт, мөнгө, зэс, гянт болд, хайлуур жонш, зоосон будаг зэрэг эрдэс баялагтай.

Сумын индекс

Өвөл нь хүйтэн бөгөөд удаан үргэлжилдэг, зун нь богино халуун болдог. Харин хавар, намрын улиралд цаг агаар тогтворгүй, эрс өөрчлөгдөж байдаг. •1 дүгээр сарын дундаж температур -22.70С• 7 дугаар сарын дундаж +15.90С• 4 болон 10-р сарын дундаж 000С• Жилийн хур тунадасны дундаж 74,6 мм • Жилийн дундаж салхины хурд 6-8 м/с

Орон нутгийн төсөвСумын төсвийн татварын нийт орлого нь 236 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 3492.7 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого 121.3 сая төгрөгийн орлогоос нийт орлого нь бүрдэж байна.Сумын нийт төсвийн зардал нь 3850.0 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 56 хувь нь цалин, 6.2 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 14.6 хувийн урсгал шилжүүлэг, 23.2 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Сумын хэмжээнд нийт 40 аж ахуйн нэгж байгууллага, 9 төсөвт байгууллага үйл ажиллагаа явуулж улсын төвлөрсөн төсөвт 5.5 сая, орон нутгийн төсөвт 236.0 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна. Хүн амын санхүүгийн үйлчилгээний эрэлт хэрэгцээг хангах боломж, нөхцөл сайжирч, одоогоор “ХААН”, “Шуудан”, “Хадгаламж” банкнаас гадна “Цэнгэл Хөгжил”, “Малчдын хөгжил” зэрэг хадгаламж зээлийн хоршоод үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь санхүүгийн зах зээлийн өрсөлдөөн зохиох түвшинд хүрснийг үзүүлж байна.

Газар тариалан

Айл өрхүүдийн ногоо тариалах 17 га эргэлтийн талбайтай. Үүнээс 2012 онд 12 га газарт төмс, 5 га газарт хүнсний ногоо тариалж, 54 тн төмс, 24 тн хүнсний ногоо хураан авсан.Сумын хэмжээнд 6 хүлэмж буюу 300м2 талбайд өргөст хэмх тариалж 2тн хураасан байна.

Цахилгаан хангамж

Сумын төв төвлөрсөн эрчим хүчний сүлжээтэй холбогдсон тул эрчим хүчний эх үүсвэрийн найдвартай хангамжтай. Хөдөөгийн малчин өрхүүд сүүлийн жилүүдэд нарны цахилгаан үүсгүүр ашиглах явдал нэлээд өргөжсөн бөгөөд нийт малчин өрхийн 70 орчим хувь нь нарны цахилгаан үүсгүүртэй байна.

Ариутгах татуурга

Сумын эрүүл мэндийн төв, Руханият ахлах сургууль, Тува бага сургууль зэрэг байгууллагууд бохир усны шугам, худагтай. Суманд төвлөрсөн ариутгах татуургыг байгууламж байхгүй. 

Хүн ам өрхийн тоо

Сумын хүн амын 55.5 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 39.5 хувь нь хүүхэд, 5 хувь нь өндөр настан байна. Мөн нийт хүн амын 49,9 хувь нь эрэгтэй, 50,1 хувь нь эмэгтэй хүмүүсээс бүрддэг. 

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд амины орон сууц, гэр сууц зонхилно. Нийт 1800-аад амины орон сууц, гэр сууцтай. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын сургуулиудын 70 бүлэгт нийт 1933 хүүхэд суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 88.1 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 88 хувьд хүрсэн. Мэргэжилтэй багш нарын хангалт ерөнхийдөө 96.1 хувьтай байна. Үүнээс:Цэнгэл ахлах сургуулийн хувьд 48 бүлэгт 1448 хүүхэд суралцаж байгаа бөгөөд бага ангийн хамран сургалт 85.1 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 76 хувьтай. Мөн мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь байгаагаас мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 73 багш хамрагдсан.

Дотуур байр

Цэнгэл ахлах сургуулийн дотуур байрСургуулийн дотуур байр9-р багийн төвд байршилтайОхидын, хөвгүүдийн гэсэн 2 дотуур байртайОхидын дотуур байр нь 1980 онд ашиглалтанд орсон, 100 хүүхдийн хүчин чадалтай бөгөөд ашиглалтын хугацаа хэтэрсэн учраас шинээр барих шаардлагатай.175 охид, 90 хөвгүүн амьдарч байна.Хөвгүүдийн дотуур байр нь 1980 онд ашиглалтанд орсон, 100 хүүхдийн хүчин чадалтай, модон хийцтэй27 ажиллагчидтай

Цэцэрлэг

Цэцэрлэг9-р багийн төвд байршилтайНийт 225 хүүхэд хүмүүжиж байгаагаас 100 нь хуулбар сургалтанд хамрагдсан125 хүүхэд өдрийн сургалтаар хүмүүжиж байна19 багш, ажиллагчидтай2012 онд шинээр ашиглалтанд орсон хэдий ч орон байрын багтаамж багатайГүний худаг баригдаагүй, усаа зөөж хэрэглэдэг

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвУлаанхус, Сагсай, Цэнгэл гэсэн 3 сумын сум дундын эмнэлэг юм.9-р багийн төвд байршилтай30 ортойЭмч, сувилагч зэрэг нийт 41 ажиллагчидтай.Анх 1975 онд ашиглалтанд орсон ба ашиглалтын хугацаа дуусч ашиглах боломжгүй болсон 2012 онд шинэ эмнэлэг баригдаж, ашиглалтанд орсон ба уг эмнэлэг нь 20 ортойИнженерийн бие даасан хангамжтай тоосгон хийцтэй, чанар сайтай шинэ барилгатай.

Соёлын төв

Соёлын төв9-р багийн төвд байршилтай200 хүний суудалтай7 ажиллагчидтай1956 онд ашиглалтанд орсон модон хийцтэй, зориулалтын барилга.Инженерийн төвлөрсөн хангамжтай.Ашиглалтын шаардлага хангахаа больж мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан боловч үйл ажиллагаагаа явуулсаар байна.Сумын хүн амын тоо нэмэгдсэн учраас багтаамж нь одоогийн шаардлагыг хангахгүй болсонСоёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.Тус суманд Ахуй үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй бөгөөд 78 жижиг дэлгүүр, нийтийн хоолны 5 цэг, үсчин гоо сайхан 2,оёдлын 1, нийтийн халуун усны 1 цэг үйл ажиллагаагаа салангид явуулж байна.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 370 хүн ажиллаж байна

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Тус суманд Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээ илүү давамгай суурин юм. 1975 онд сумын ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулан тухайн үедээ мөрдөж байсан боловч сүүлийн үед орхигдсон. 2013 оны Орон нутгийн хөгжлийн сангийн хөрөнгөөр сумын ерөнхий төлөвлөөг боловсруулхаар аймагт санал хүргүүлж байна.Сумын төвийн суурьшлын бүс харилцаа холбоо, зам, байнгын эрчим хүчний эх үүсвэртэй болсноос үүдэн 10-аад жилд 70 га-аар нэмэгдсэн.Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал: Орон сууц, олон нийтийн бүс 345.8 гаҮйлдвэрлэлийн бүс 100 гаНогоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс 10 гаХөдөө аж ахуйн бүс 117.5 Одоогийн байдлаар 607 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 48.2 га газар өмчилж авсан.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилга9-р багийн Хөшөөт төвд байршилтай32 ажиллагчидтай1982 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. 2011 онд зуух, цонх солих, цахилгаан, сан техникийн зарим хэсэгт засвар хийгдсэнээс өөр юм хийгдээгүй тул дахиж их засвар хийх шаардлагатай

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө, дурсгалын нэр: Улсын заан Абдигажын хөшөөБайгуулагдсан он: 2002 Хөшөө, дурсгалын намтар: 1946 онд ард хувьсгал ялсны 25 жилийн ойн их баяр наадамд барилдаж 7 давж “Улсын заан” цол хүртсэн манай аймгийн бөх юм.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь хүний нөөц, газар байгалийн баялаг, дэд бүтцийн давуу талдаа тулгуурласан бэлчээрийн болон эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариалан, аялал жуулчлал зэргийг хөгжүүлэн иргэдийн амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Хадлан бэлчээрийн нөөцийг сайжруулж, бэлчээр ашиглалтын хамтын удирдлагыг төлөвшүүлэхСумын хүн амын төмс, хүнсний ногооны хэрэгцээг өөрийн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнээр хангахЖижиг, дунд үйлдвэрлэлийг сумын эдийн засгийн тэргүүлэх салбар болгон хөгжүүлж, ажлын байр бий болгох Аялал жуулчлалыг сумын эдийн засгийн нэг үндсэн салбар болгон хөгжүүлэхСумын хүн амын тав тухтай амьдрах, суралцах, ажиллах орчныг бүрдүүлэх