Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшингээс дээш 1200-3200 м өндөрт өргөгдсөн. Сумын нутаг дэвсгэр нь тал хээр хосолсон мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой. Газар нутгийн 98 хувь нь ХАА-н эдэлбэр газар эзэлдэг.

Газар нутгийн хэмжээ 433035 га

Мал сүрэг

Мал аж ахуйТус сум нь МАА-н 6 багтай нийт 728 гаруй малтай өрхөд 199612 толгой мал тоологдсон байна. Сумын хэмжээнд 199612 толгой малаас тэмээ 2719, адуу 6345, үхэр 5158, хонь 76554, ямаа 108836 байна. Нийт малд хээлтэгч 39,2 хувь буюу 78323 толгой байна. Сумын хэмжээгээр 13.6 мянган цэвэр эрлийз, нутгийн шилмэлд омгийн мал тоологдсон нь нийт малын 6,8 хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Босоо тэнхлэгийн 107 км зам, Хэвтээ тэнхлэгийн 40 км зам сумын нутаг дэвсгэр дээгүүр дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогдсон. Сумын төв босоо тэнхлэгийн замтай сайжруулсан шороон замаар холбогдсон.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 1 худаг, бэлчээрийн усан хангамжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор багуудад инженерийн хийцтэй 27 худаг ашиглаж 700 м2-тай хөв цөөрөм 3-ийг тус тус ашиглаж байна. Цаашид цэвэр усны том сантай болж бохир ус, халаалтын нэгдсэн системтэй болох шаардлагатай.

Хүн ам өрхийн тоо

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

Бага сургууль 2011 онд ашиглалтанд орсонАхлах сургууль 440 сурагчийн хүчин чадалтай одоо 437 сурагчтай.Бага сургууль  240 суудалтай одоо 399 хүүхэд сурч байна.Сургуулийн дотуур байр 120 хүүхэд авах хүчин чадалтай  одоо 162 хүүхэд амьдарч байна.Гал тогоо 100 сурагчийн хүчин чадалтай.Сургууль нь Төгрөг гол багийн төвд байрладаг.

Эрүүл мэнд

Манхан сумын Эрүүл мэндийн төв нь  хөдөө аж ахуйн 6 багийн 941 өрхийн 4000 гаруй хүн амд Эрүүл мэндийн анхан шатны тусламж үйлчилгээг чанартай жигд хүртээмжтэй хүргэх, нийгмийн эрүүл мэндийн боловсрол олгох, өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх, амьдралын зөв дадалд сургах, эрүүл урт наслалтыг хөхүүлэн дэмжих зорилт тавин ажиллаж байна. 

Соёл спорт

Номын сангийн байргүйгээс үүдний өлгүүрийн өрөөг номын сан болгон ашиглаж байгаа учир номын сангийн зориулалтын байр барих шаардлагатай. Сумын спорт, цогцолборын барилга барьж эхэлж байна.Ахуй үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй бөгөөд нийт 41 аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүний дотор үйлчилгээний чиглэлээр 17, хөнгөн үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 9, хөдөө аж ахуйн чиглэлээр 11 аж ахуйн нэгж байна.

Шашин сүм хийд

Рашгонзэглин хийдСумын хэмжээнд буддын Рашгонзэглин хийд үйл ажиллагаа явуулж байна. Хийдэд 4 лам хуврага ажиллаж байна. Майдар эргэх ёслол жил бүр болдог. Цаг үеийн ном хуран, овоо тахидаг. Цаашид захчин судлалын төв болон хөгжих эрхэм зорилготой.

Ажилгүйдэл ядуурал

Манхан суманд 2012 оны байдлаар ажилгүй иргэн 155 хүн бүртгэгдсэн бөгөөд үүний 67 нь эмэгтэй байна. Үүнийг боловсролын түвшингээр ангилан үзвэл, боловсролгүй 3, бага боловсролтой 8, бүрэн бус дунд боловсролтой 10, бүрэн дунд боловсролтой 18, тусгай дунд боловсролтой 12, дээд боловсролтой 16 хүмүүс байна.

Барилга

Тус суманд сургууль, сургуулийн дотуур байр, цэцэрлэг, ЗДТГ-ын барилга, соёлын төв, эрүүл мэндийн төв гэсэн барилгууд байдаг бөгөөд 2012 оны байдлаар ЗДТГ-ын барилгын чанар муудсан тул шинээр барих саналтай байна. Мөн сургууль, цэцэрлэгийн анги танхимын хүрэлцээ муугаас болж, завсардалт үүсэх, мөн багшийн 1 сурагчид ногдох цаг муудсанаас хичээл, сурлагад сөргөөр нөлөөлөхөөр байна. Иймд эдгээрийг өргөтгөх шаардлагатай.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгалЖижиг дунд үйлдвэрийг дэмжихТогтвортой амьжиргаа-II төсөлДэлхийн зөн олон улсын байгууллагаХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих санМалжуулах санОрон нутгийн хөгжлийн сан

Сумын хөшөө дурсгал

БНМАУ-ын баатар Цэндийн Олзвойгийн хөшөө, саальчин эмэгтэйн баримлууд нь 1956 онд баригдсан шавар баримал юм. 2003 онд суурийн хэсгийг гантиг чулуугаар өнгөлж засварласан Таван хошуу малын төл бүхий баримлыг 1972 онд нэгдлийн 20 жилийн ойд зориулан барьсан шавар баримал. Ээжийн дууны хөшөөг бүрэн дунд сургуулийн 80 жилийн ойгоор 2008 онд зохиолч А.Дандий-Ядам агсны үр хүүхдүүдийн санаачлагаар нутгийн иргэдийн хандив тусламжаар боссон цагаан гипсэн хөшөө юм. Сумын нутаг дэвсгэр нь түүхийн аль ч үеийг төлөөлж чадахуйц олон арван дурсгалуудыг ариун хэвлийдээ тээсээр ирсэн онгон дагшин нутаг. Уг ариун хэвлийд Палеолитийн үеийн төв Азийн хосгүй дурсгал болох дэлхийд алдартай Монголын 9 гайхамшгийн нэг Гурван сэнхэрийн гантиг чулуун агуй 44 м уналттай Зүүн уулын хүрхрээ, Тооройн элс, гоогийн гурван хайс болон олон арван рашаан ус газрын тос, нүүрс зэсний ордуудтай. Мөн сэнхэрийн агуйн зосон зургууд, Сэнхэрийн голын савд орших Ишгэн толгой, Бага баавай, Бор өвдөг, Нүхэн өтөг, Оцог зэрэг газруудын хадны сүг зураг, Хүннү гүрний үеийн Тахилтын хотгор, Тарвагатай зэрэг газарт язгууртны булш, Тавтын хөтөл, Өмнөхийн ам Баян хошууны хүн чулуун хөшөө, Сартагтайн суваг зэрэг хосгүй үнэт дурсгалууд хадгалагдаж ирсэн түүхтэй нутаг мөн.

Сумын онцлог

Тус сум нь түүх дурсгалын баялаг их бөгөөд эртний хүмүүсийн өлгий болсон “Гурван Сэнхэр”-ийн агуй,  Оройгийн цахирын агуй, Тахилтын хотгорын Хүннүгийн булш, Рашаантын хүрхрээ, Тооройн элс, Гоо гурван хайс зэрэг байгалийн  дурсгалт газрууд олонтой. Иймд түүхэн дурсгалт газрууд дээр үндэслэн аялал жуулчлал хөгжүүлэх бүрэн боломжтой. Мөн сумын эдийн засаг нийгмийн хөгжлийг хангахад тэргүүлэх чиглэл нь:- Хүний хөгжлийг ханган, дэд бүтцийг сайжруулж, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэн, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих замаар өрхийн орлогыг нэмэгдүүлж, МАА, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэн, байгаль орчны унаган төрхийг хадгалах, нөхөн сэргээхэд ард иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх замаар орон нутгийн хөгжлийг хангах таатай орчин бүрдүүлэх явдал юм.1.ХАА-н салбарыг үе шаттайгаар эрчимжүүлэн хөгжүүлэх2. Хүний хөгжлийг хангаж, нийгмийн үйлчилгээг сайжруулах3. Дэд бүтэц, ЖДҮ-ийг хөгжүүлэн бизнесийн таатай орчинг бүрдүүлж үйлдвэрлэгч сум болох4. Байгаль орчныг хамгаалж, байгалийн баялагийг зүй зохистой ашиглаж, нөхөн сэргээж түүх соёлын дурсгалт газрын нөөцөд  тулгуурлан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх5.Ардын уламжлалт зан заншлаа дээдэлж, язгуур урлагийн өв санг хамгаалж хөгжүүлэх.

Сумын индекс

Жилд орох хур тунадасны хэмжээ 120-140 мм, цастай байх хугацаа 90-120 хоног орчим. Хамгийн хүйтэн нь агаарт -46 хэм, хамгийн дулаан нь + 36.9 хэм, жилийн дундаж салхины хурд 7-9 м/с байдаг. -    1 дүгээр сарын дундаж температур -290-    7 дугаар сарын дундаж температур +20о-    Жилийн салхины дундаж хурд 1.6 м/с -    Жилийн хур тунадасны нийт хэмжээ 70,0 мм-    Манхан сумын Цаг уурын “Төгрөг” харуул нь 1962 оны 10-р сард сумын төвд байгуулагдаж 3 удаа хугацааны ажиглалт хийж мэдээ мэдээллээ дамжуулж ажилладаг байсан. 2000 оны 12-р сарын 31-ны 23 цагаас эхлэн 8 хугацааны мэдээ мэдээлэлтэй өртөө болон өргөжиж 2012 оны 8-р сард орчин үеийн техник автомат станц суурилуулан өртөөний дарга, 4 ээлжийн техникчтэйгээр ажлаа явуулж байна.

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн нийт орлого нь 160,300 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 203,430 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 60,90 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг. Орон нутгийн төсвийн нийт зардал нь 307,6 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 62,7 хувь нь цалин, 6,9 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 13,7 хувь нь урсгал шилжүүлэг 16,7 хувийг бусад зардал эзэлж байна. Эдийн засгийн бүтэцСумын хэмжээнд нийт 39 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус суманд мал аж ахуйн салбар зонхилж байна.

Газар тариалан

Манхан сум нь 433035 га газартай, үүнээс 98 хувь нь ХАА-н эдэлбэр газар эзэлдэг. Суманд газар тариалан эрхлэх бололцоотой 587.5 га газар байгаа ба үүнээс ойжуулалт 101 га, төмс хүнсний ногоо 40.5 га, чацарганы талбай 15 га, тэжээлийн ургамал 172 га, үр тариа 33.5 га, жимс жимсгэнэ 13 га, хадлангийн талбай 202.5 га байна.

Цахилгаан хангамж

Сумын төв болон Зэрэг гол баг эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон. Сумын төвийн ойролцоо 7 км-т 110/35/10 квт-ын дэд станцтай. Сумын төвийн 04-ийн шугам шинэчлэх шаардлагатай.

Дулаан хангамж

Төвлөрсөн дулаан хангамж байхгүй. Албан байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд нам даралтын зуухаар халдаг.

Шилжилт хөдөлгөөн

Хүн амын 41 хувь нь хүүхэд 5 хувь нь хөгшид, 54 хувь нь залуу болон дунд насныхан байна.

Боловсрол

Манхан сумын бүрэн дунд сургууль нь 1928 онд Зэрэгийн голын ногоон байшинт хэмээх газар Чандмань уулын аймгийн Ханбаатар хайрхан уулын хошууны Хошуу тамгын сургууль нэртэйгээр анх 2 гэр 50 сурагчидтай байгуулагдсан. 1979 оноос төвийн бүсийн тойргийн 10 жилийн сургууль, 2006 оноос 11 жилийн сургууль, 2007 оноос 12 жилийн сургалттай орчин үеийн бүрэн дунд сургууль болон өргөжин сургалт, хүмүүжлийн үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тус сургууль нь одоо 28 бүлэгт 836 сурагчид 90 багш, ажилчидтайгаар мэдээллийн төв, номын сан, төрөлжсөн 24 кабинет бүхий хичээлийн 2 байранд сургалт хүмүүжлийн ажлаа хэвийн явуулж байна. хамран сургалт 91 хувьтай байна. Манхан сумын ард иргэдийн амьдарлын нөхцлөөс шалтгаалан 160 гаруй  сурагч аймгийн төвийн сургуулиудад суралцаж байна. Тус цэцэрлэг нь 17 багш ажиллагсадтай, 4 бүлэгт 100 хүүхэд хүмүүжиж байна. Тус сумын СӨБ-ны 2-5 настай хүүхдийн тоо 585, үүнээс үндсэн бүлгээр 100, гэр цэцэрлэгийн сургалт 164, ээлжийн бүлгээр 50, сургалтын ном, гарын авлага, дасгал ажлын номоор даалгавар өгөх сургалтаар  55 хүүхдийг хамруулан сургаж хамралт 87 хувтай байна. Жилдээ 360 орчим хүүхдийг үндсэн болон хувилбарт сургалтанд хамруулдаг. Сүүлийн жилүүдэд цэцэрлэгт хүүхдээ хамруулах сонирхолтой эцэг эхийн тоо эрс нэмэгдэж байна. Ялангуяа 4-5 настай хөдөөгийн малчдын хүүхдийг хамруулах асуудлыг бүрэн шийдвэрлэж чадахгүй байна. Хүүхдийн тоо, бүлгийн тоо, багш ажилагсдын тоо, төсөв нэмэгдэж үйл ажиллагааны цар хүрээ өргөжиж сургалт хүмүүжлийн ажил хэвийн явагдаж  байгаа хэдий ч барилгын хүчин чадал хүрэлцэхгүй, халаалт шаардлага хангахгүй байна.

Цэцэрлэг

2008 онд ашиглалтанд орсон100 хүүхдийн хүчин чадалтай.17 багш ажиллагсадтай, 4 бүлэгт 100 хүүхэд хүмүүжиж байнаГэр цэцэрлэгээр 164 хүүхэд, ээлжийн бүлгээр 50 хүүхэд хүмүүжиж байна. Иймд цаашид өргөтгөх шаардлагатай.

Эмнэлэг

2 их эмч, нийт 27 орон тоотой. Жилд дунджаар 3659 хүнийг урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамруулж, 723 хүнийг хэвтүүлэн эмчилж, 270 дуудлаганд үйлчилж, орны эргэлт 48,1 хувь фонд ашиглалт 28,1 хувьтай байна. 0-18 насны 1855 хүүхэдтэй, төрөх насны 1260 эхтэй, жилд 120-130 эхийг эсэн мэнд амаржуулж сүүлийн 16 жил эх хүүхдийн эндэгдэл гаргалгүй ажилласан. 0-2 насны 300 гаруй хүүхдийг дархлаажуулалтанд тогтмол хамруулж байгаа нь  бага насны хүүхдийн эрүүл мэндийн хяналт тогтворжиж тусламж үйлчилгээний чанар сайжирсны илрэл юм.Иймд өргөтгөлийн байр нэмж барих шаардлагатай.

Соёлын төв

Соёлын төвМанхан сумын Төгрөг гол багт байрладаг.250 хүний суудалтай 8 ажиллагчидтай 2004 онд ашиглалтанд орсон. Улаан тоосгон, угсармал төмөр бетон хийцтэй. Барилга ашиглалтын хэрэгцээ шаардлага хангахгүй багтаамж муутай, дугуйлан секц хичээллүүлэх өрөө байрны хүртээмж муу байгаа учир өргөтгөл хийх шаардлагатай.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн төсөвт байгууллагад 181 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

 Манхан сумын төв нь Засаг захиргаа, хөдөө аж ахуй, ахуй үйлчилгээний чиг үүрэг давамгайлсан суурин юм. Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг Дэлхийн банкны аргачлалаар 2006 онд орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр хийсэн. Сумын төвийн суурьшлийн бүс нэгдмэл сангийн ангиллаар 2311 га газартай байна. Үүнд: -    Барилга байгууламжийн дэсгэр газар 9.77 га-    Нийтийн эдэлбэрийн газар 2264.007 га -    Ногоон байгууламж, амралт аялал жуулчлалын бүс 6 га. 2012 оны байдлаар 354 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 36.85 га газрыг газар тариалангийн зориулалтаар 113.4 га газар, 2 аж ахуйн нэгжид 4 га газрыг амралт аялал жуулчлалын зориулалтаар, 129 иргэн аж ахуйн нэгж 704.96 га газрыг газар тариалангийн зориулалтаар тус тус эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын байр нь Төгрөг гол багийн төвд байршилтай, 25 ажилтантай.1972 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга, их засвар хийгдээгүй, шинэ барилга барих шаардлагатай.Хөдөө 6 багтай. Үүнээс Тахилт, Улаанхүрээ 2 багт соёлын төв барих, Баянгол, Ботгон, Улаанхүрээ, Тахилт багуудыг ЦДАШ-д холбох шаардлагатай.Сумын ЗДТГ-ын дэргэд орон нутгийн телевиз байгуулж иргэний танхимтай хамтран ажиллаж иргэдээс мэдээлэл авч, иргэдэд мэдээлэл хүргэн ажиллах шаардлагатай.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Хөх тарианы гурилЧацарганаИнгэний айрагТус суманд Богда-Эп ХХК, Сэнхэр Агуйт ХХК болон хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид нийт 13 га талбайд чацаргана тариалж жилд дунджаар 8-9 тн чацаргана хурааж иргэдийн эрэлт хэрэгцээг хангаж байна.Хөх тариа: Гоо хайрхан хоршоо, иргэн Н.Дүгэржав, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид 10 орчим га талбайд хөх тариа тариалж байна. Ингэний сүүн бүтээгдэхүүн айраг: 2012 оны жилийн эцсээр 2700 тэмээ тоолж жилд дунджаар 600 гаруй ингэ ялган суурилуулж сааль шимийг нь ашиглаж байна. Зэрэг гол багийн иргэн улсын сайн малчин Х.Эрдэнэ, Э.Цогбадрах, Г.Мөнхжав, Улаанхүрээ багийн малчин Х.Нямсүрэн Баянгол багийн малчин Н.Нямдаваа зэрэг малчид тэмээ өсгөхөд голлон анхаарч ингэний сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээр нутгийн болон зэргэлдээ сумдын иргэдийн хэрэгцээг хангаж байна. 

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн яамны хөнгөн үйлдвэрлэлийн үйлдвэрлэгч сум болох зорилт тавин дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна.Сумын хөгжлийг ерөнхий төлөвлөгөө, зураглалтай болгохЭдийн засгийн бүтцээ боловсронгуй болгож хэрэглэгч бус үйлдвэрлэгч сум болох нөхцөлийг бүрдүүлэхАжлын байр нэмэгдүүлж ажиллах хүч байршил, хүн амын суурьшлыг нэмэгдүүлэхОрон сууцны хангамжийг нэмэгдүүлж дэд бүтцийг хөгжүүлэх, бохир цэвэр усны нэгдсэн байгууламжтай болохДотоод гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татаж ажиллахХАА-н үйлдвэрлэлийн боловсон хүчин бэлтгэх зорилго бүхий МСҮТ – Бизнес инкабатор төв байгуулахГадаргын ус голыг зөв зохистой хуваарилах байгууламжтай ус хуваарилах байгууламжийг Хар үзүүр, Бор үзүүр, Улаан үзүүрт тус бүр гурвыг барих. Усыг зүй зохистой ашиглах.Газар тариалангийн ангис талбайд үерийн усны хамгаалалт хийх, Өөш, Таван сум, Улаанхүрээг ЦДАШ-д холбохАялал жуулчлал хөгжүүлэн Тооройн элс, Гурван сэнхэрийн агуйг төв зам, өндөр хүчдэлийн ЦДАШ- тай холбохГурван Сэнхэрийн агуй орчим байгалийн цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулахХАА-н үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжих боломжтой багуудын төвийг ЦДАШ-д холбохТөв зам дагуу үйлчилгээ эрхлэх газар дэд бүтцээр хангахБаянгол багийн Даланд Жаргалант, Буянт, Чандмань, Манхан сумын үхэр сүргийн сүү боловсруулж, аймгийн хэрэгцээ хангах сүүний үйлдвэр байгуулах, сүүний чиглэлийн фермийн аж ахуй олноор байгуулахСумын төвийн 0.4-ийн шугаманд шинэчлэл хийж хэрэглэгчид, үйлдвэрлэгчдийг найдвартай эх үүсвэрээр хангах150 га газар чацаргана тариалж 75 өрхийн ажлын байр гаргах боломжтой.Махны чиглэлийн үхэр, хонины аж ахуй эрхлэх.Урд хийсэн ажил, одоо байгаа материаллаг бааз нөөц боломжинд тулгуурлан дараах үйлдвэр цехүүдийг байгуулан Ховд аймгийн төвийн бүсэд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх зорилго тавьж байна.Эсгийний цехТэжээлийн үйлдвэрСүү сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрЧацаргана боловсруулах цехТалх нарийн боовны цехТоосгоны үйлдвэрХөнгөн бетоны үйлдвэрГоймонгийн цехМахны үйлдвэрШохойны үйлдвэр