Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1132.3-3796 м өргөгдсөн. Физик газар зүйн хувьд Монгол орны баруун бүсэд хамрагдах Их нууруудын хотгорт байрлах бөгөөд Газар хөдлөлийн эрчим 7 балл. Сумын нутаг дэвсгэр нь өндөр уул, толгод ихтэй, их нуурууд хотгор, өргөн уудам тал хээр нутагтай бөгөөд  бэлчээрийн мал аж ахуй, газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 601679 га.

Мал сүрэг

Мал сүргийн бүтэцСумын хэмжээнд 179913 толгой малтайгаас  2444 тэмээ, 6463 адуу, 6198 үхэр, 70558 хонь, 94250 ямаа байна. Цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 3.2 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 1.8 хувь болж байна.416 малчин өрх, 139 мал бүхий  өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 77.8 хувийг эзэлж байна.

Зам тээвэр

Аймгийн төв, төв суурин газраас алслагдмал сумын нутаг дэвсгэрт сайжруулсан болон хар зам байхгүй сумын төвөөс 80 км-ын зайд мянганы хэвтээ тэнхлэгийн төв зам дайран өнгөрдөг.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 3 худаг, 3000 м3 багтаамжтай 3 усан сан, 3000 м3/хоног хүчин чадалтай 3 насостой, 1 ус зөөлрүүлэх цэнгэгжүүлэх төхөөрөмжтэй, цэвэр усны шугам сүлжээ байхгүй, сумын төвийн айл өрх, албан байгууллага  гүний худгаас усаар хангагддаг. 

Дулаан хангамж

Сумын төвд 1 төвлөрсөн уурын зуухтай, гэвч ашиглалтаас гарсан ЗДТГ, Эрүүл мэндийн төв, 12 жилийн бүрэн дунд сургууль, дотуур байр, Цэцэрлэг, Соёлын төв, Бизнес инкубатор төв ХААН банк, Хадгаламж банк, Цаг уур, Цагдаагийн хэсэг зэрэг 10 гаруй байгууллага нам даралтын зуухаар  халаалт хангадаг.

Шилжилт хөдөлгөөн

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

Сургууль

МУГЖ Д.Сундуйн нэрэмжит 12 жилийн бүрэн дунд сургууль Урд гол багт байршилтай400 хүүхдийн суудал бүхий хүчин чадалтай, одоогоор 536 суралцагч  өдрөөр албан бус сургалтаар 66 иргэн суралцаж байна1968 онд ашиглалтанд орсон 160 хүүхдийн хичээлийн байр түүхий  тоосгон хийцтэй ашиглалтын хугацаа дууссан актлагдсан, 240 хүүхдийн суудалтай 2 давхар хичээлийн барилга нь улаан тоосгон барилга нь 1989 онд ашиглалтанд орсон 2010 онд их засвар хийгдсэн, зориулалтын барилга. Нам даралтын халаалтын системтэй жилд 100-120 тн нүүрс хэрэглэдэг. Цаашид шинэ хичээлийн байр барьж ашиглах шаардлагатай.

Эрүүл мэнд

Суманд 13 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 14 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн ажиллаж байна.2012 онд нийт 65 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 227, осол гэмтэл 8, халдварт өвчлөлийн  3 тохиолдол гарсан байна1 өрөөнд 1 эмч сууж өвчтөн үзэх шаардлагатай боловч одоогоор 2 өрөөнд бүх эмч нар үзлэгээ хийж байгаа нь стандарт хангахгүй байна. Больниц-ын барилгыг хэвтэж эмчлүүлэх эмнэлгийн зориулалтаар баруун жигүүр буюу А хэсгийг ашиглаж байна. Амбулаторийн хэсэг болох Б хэсгийн өрөө тасалгаа хүртээмж муу учир барилгын өргөтгөл хийх зайлшгүй шаардлага байна. Хуучин эмнэлгийн байрыг их засвар хийлгэж ашиглах  шаардлагатай.

Соёл спорт

Сумын Соёлын төв буюу Хөөмэйн ордоны барилга 2010 онд ашиглалтанд орсон 250 хүний  суудалтай Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг бүх төрлийн соёл урлагийн үйл ажиллагаа явагддаг. Тус суманд Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй.Суманд 2009 онд УИХ-ын гишүүн Амаржаргалын багцын 200.0сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар Чандмань сумын соёлын төвийн хуучин барилгыг их засварт оруулж, 2010-ны 8-р сард ашиглалтанд авч, “Чандмань БИТ” ОНӨҮГ-ыг байгуулсан байна.  “Чандмань БИТ” ОНӨҮГ нь 2010 оны 8 сард нээгдсэнээс хойш тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулж 12 удаагийн мэргэжлийн ур чадвар, дадлага олгох сургалтанд давхардсан тоогоор 220 хүн хамруулсан бөгөөд уг сургалтанд хамрагдсан хүмүүсийн 80 хувь сурсан мэдсэнээ ажил хэрэг болгож байна. Чандмань БИТ-ээс 6 сургагч багш бэлтгэн гарч өөрийн сум төдийгүй зэргэлдээ аймаг, сумууд болон ОХУ-ын зах хязгаарын бүсүүдэд сургагч багшаар ажиллаж эхлээд байна.

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад  150 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Чандмань сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан суурин юм.Сумын хөгжлийг 2009-2020 онд хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулсан. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:орон сууц, олон нийтийн бүс 801.85 ганогоон байгууламжийн бүс 54 гахөдөө аж ахуйн бүс 526885.19 га2012 оны байдлаар 711 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 27.1 га газар өмчилж, 305 иргэн өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 76.25 га газар эзэмшиж зуслангийн болон аялал жуулчлалын зориулалтаар одоохондоо газар эзэмшээгүй, харин тариалангийн зориулалтаар 63.3 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ-ын барилгаУрд гол  багийн нутагт байршилтай19 ажиллагчидтай1969 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжтай.  боловч ашиглах боломжгүй нам даралтын зуухаар халаадаг, барилгын хана, тааз нурж ашиглах боломжгүй болж байгаа тул шинээр “Нутгийн удирдлагын ордон” барилга барих шаардлагатай.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Тус суманд бизнес инкубатор төв үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд эсгий эдлэл, гар урлалыг дээд зэргээр хөгжүүлж, иргэд өөрсдөө хувцас, гутал, дээл зэргийг урлаж, худалдаалдаг.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Уул ус нь хосолсон уянгат хөөмэйн түрлэгтэй Чандмань нутгийнхаа  өв соёлыг дээдэлдэг эрүүл чийрэг, оюунлаг иргэдтэй, байгаль орчны тэнцвэрт  байдлыг хадгалан, эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариалан, жижиг дунд үйлдвэрт  суурилсан аймгийн зүүн бүсийн тэргүүлэх сум болох”  зорилго дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд: Бүс нутагт тохирсон уламжлалт мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхийн зэрэгцээ малын үүлдэр угсааг сайжруулах, өндөр ашиг шим бүхий үржлийн малтай болоход илүү анхаарах.Аялал жуулчлалын салбарыг хариуцлагатайгаар хөгжүүлэх.Орон нутгийн бусад нөөц, зах зээлийн эрэлт хэрэгцээний шаардлагад тохирсон жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх.Хүний хөгжлийн асуудлыг анхаарах.

Сумын индекс

Өвөлдөө хүйтэн, зундаа огцом халдаг онцлогтой.1 дүгээр сарын дундаж температур -26С7 дугаар сарын дундаж температур +19.1Сжилийн дундаж салхины хурд 2.2-2.8 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 127 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн нийт орлого нь 1937.4 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 1000.0 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 135.9 сая төгрөг, ОНХС-аас 349.2 сая төг, санхүүгийн дэмжлэг 452.3 сая төгрөгийн  орлогоос бүрддэг.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 1.900.0 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 47 хувь нь цалин, 6 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 47 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцТус сумын эдийн засгийн гол салбар нь мал аж ахуй, газар тариалан, худалдаа үйлчилгээний салбар болж байна. Бизнесийн үйл ажиллагаанд 35 аж ахуйн нэгж, ШТС-4, Бизнес-Инкубатор төв цогцоороо /14 нэр төрлийн цех/ дэлгүүр, ТҮЦ, гуанз, ундааны цех, талх нарийн боовны цех 3 тус тус  ажиллаж мал аж ахуй дагнан эрхлэгч 1160, худалдаа дагнан эрхлэгч 37, тээвэр дагнан эрхлэгч 14 иргэн байна. Эдийн засгийн бүтэц, хувиар  Сумын эдийн засгийн үндсэн салбар нь уламжлалт бэлчээрийн мал аж ахуй юм. Сүргийн бүтэц нь нутгийн үүлдрийн мах, ноосны хонь, ноолуурын чиглэлийн ямаа юм. Сүүлийн жилүүдэд малын тоо толгой жил дараалан өсч, зуун эхээс бойжуулах төлийн тоо нэмэгдэж байна. Хэдийгээр мал сүрэг толгойн тоогоор өсч байгаа нь сайн тал боловч нийт малын 50-аас дээш хувийг ямаан сүрэг эзэлж, сүрэг хоорондын зохистой бүтэц алдагдаж, бэлчээрийн даацад сөргөөр нөлөөлж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээгээр жилд 2.5 га талбайд үр тариа, 20 га талбайд төмс, 7.5 га талбайд хүнсний ногоо, 21.5 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж, 7.2 тонн үр тариа, 103.5 тонн төмс, 15.5 тонн хүнсний ногоо, 42.5 тонн тэжээлийн ургамал 1000 тн хадлан бэлтгэн хураан авдаг

Цахилгаан хангамж

Сум нь 2007 онд  баруун бүс болон Дөргөний усан цахилгаан станцын эрчим хүчний сүлжээнд холбогдсон.

Ариутгах татуурга

 Сумын төвд ашиглалтаас гарсан 1 цэвэрлэх байгууламжтай. Төвлөрсөн ариутгах татуургын  системд холбогдсон өрх, аж ахуйн нэгж, байгууллага байхгүй.

Хүн ам өрхийн тоо

Сумын хүн амын 48.4 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 43.3 хувь нь хүүхэд, 8.3 хувь нь ахмад настан байна.

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд хуучин инженерийн бүрэн хангамжтай 12, 4 айлын  нийтийн 2 орон сууц байгаа бөгөөд  нэгдсэн халаалт, усны шугам ажиллахаа больсон, бусад нь амины орон сууц, гэр сууцанд амьдардаг байна. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 21 бүлэгт 536 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 66 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 55.5 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 64.4 хувьд хүрсэн. Хамран сургалтын түвшин ийнхүү бага байгаагийн шалтгаан нь аймгийн төвтэй ойр багууд болох Сүлжээ баг, Талын булаг багийн ерөнхий боловсролын сургуулийн насны хүүхдүүд аймгийн төвийн сургуульд суудагтай холбоотой. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувьтай байна. Мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 28 багш хамрагдсан байна.Тус сургуулийн дотуур байр нь 1974 онд 75 хүүхдийн хүчин чадалтайгаар ашиглалтанд орсон бөгөөд 2012 оны байдлаар хүчин чадлыг 100 хувь ашиглаж байна. Төрийн өмчийн “Бүжинхэн” цэцэрлэгт 105, гэр цэцэрлэгт 117, ээлжийн бүлэгт 25 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 96,0 хувьд хүрсэн.

Цэцэрлэг

“Бүжинхэн” цэцэрлэг Урд гол багийн нутагт байршилтай90 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 105 хүүхэд хүмүүжиж байна18 багш, ажиллагчидтай1990 онд ашиглалтанд орсон улаан тоосгон хийцтэй, зориулалтын бус барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжгүй. Япон улсын “Өвсний үндэс” хөтөлбөр төслөөр 2011 онд цэцэрлэгийн барилгад их засвар хийгдсэн

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвЧандмань Урд гол багийн төвд байршилтай13 ортой10 их, бага эмч, 4 сувилагч нийт 25 ажиллагчидтай2000 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Нам даралтын зуухаар халдаг. Эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангахгүй байна.

Соёлын төв

Соёлын төвУрд гол  багийн нутагт байршилтай250 хүний суудалтай5 ажиллагчидтай2010 онд ашиглалтанд орсон улаан тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжгүй нам даралтын зуухтай.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 44 иргэн бүртгэлгүй боловч ажил хайж байгаа 12 нийт 56 ажилгүй иргэн байгаагаас эмэгтэйчүүд 24 буюу 42.9 хувь байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 11.3 хувийг дээд, 4.6 хувийг тусгай дунд, 29.5 хувийг бүрэн дунд, 43.1 хувийг бүрэн бус дунд, 11.5 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Барилга

Орон нутагт 2010-2012 онуудад Цэцэрлэг, сургууль, эмнэлгийн их засварын ажил, шинээр Цагдаагийн байр, Баян хайрхан, Тахилт багийн контор, Соёлын төв, малчдын сургалт мэдээлийн төв зэрэг барилга баригдаж нийт 913.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдэж, гүйцэтгэл 100 хувьтай байна.  

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлТогтвортой амьжиргаа-II төсөл Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдДэлхийн байгаль хамгаалах  сангийн төсөлМерси-корын төсөлХүүхдийн эрх-Хөгжил төсөл

Сумын хөшөө дурсгал

-    Талын булаг Овоон шилд эртний баатруудын бунхан хиргэсүүр-    Бор үзүүр Улаан баньдийн цээж хөшөө  6 км-    Бөөрийн хард Хатанбаатар Магсаржавын байрлаж байсан газар 52 км -    Урд гол Хавчиг хадны эртний сүг зураг 5  км -    Тагийн эхэнд Тэмээ унасан хүний дүрстэй  хад 18 км -    Бодь суварга сумын төвд-    Тэгшээ баатарын хөшөө сумын төвд -    Баянхайрхан Хар хадны сүг зураг  25 км -    Олхоодогийн бууцны сүг зураг-    Бадрахын овооны хадны сүг зураг  Зүүн цахирын хадны бичээс -    Рагшааны эхний хүрхрээ, хар ус нуурын хомын хоолой, овгор цахирын агуй, зүүн улааны агуй, бадар аяганы гурван нуурмаг зэрэг үзэсгэлэнт сайхан газар нутагтай.

Сумын онцлог

Чандмань сум 2000 гаруй жилийн түүхтэй дэлхийн соёлын гайхамшигт өв Монгол  хөөмэйг хадгалж байгаагаараа эгшиглэнт хөөмэйн өлгий эрдэнийн Чандмань нутаг хэмээн дэлхий дахинаа алдартай. Чандмань нутагт төрсөн соёл урлагийн нэрт зүтгэлтнүүд, монгол хөөмэйн урлагийг өвлөн хөгжүүлж нийтийн хүртээл болгосон төдийгүй даян дэлхийн сонорт хүргэж, дэлхийн хэмжээний урлагийн онцгой өв болгосон түүхтэй. Монгол хөөмэйн загалмайлсан эцгүүд энэ нутаг усны үрс байдгаараа онцлогтой. Чандманьчууд монгол хөөмэйг НҮБ-ын  Юнескогийн үнэт өвд оруулж батлуулах, Монгол хөөмэйн үндэсний хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх, Монгол хөөмэйн үндэсний дээд сургууль байгуулах, мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэхэд оруулсан цаглашгүй зүтгэл, байгуулсан гавьяаны шаштир түүх нь Чандмань сумын нутаг ус, хүн ардын оюуны өв соёлоороо монгол орныхоо тодорхой бүсийн онцлогийг хадгалан үлдэж монгол улсынхаа өсвөр хойч үедээ өвлүүлж байгаа цорын ганц сум юм.