Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй 1-р сарын дундаж температур -300с•    7-р сарын дундаж температур +250с•    Жилийн дундаж салхины хурд 4-6 м/с •    Жилийн хур тунадасны нийлбэр 150-250 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн нийт орлого нь 500,4 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 393,8 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 106,6 сая төгрөг байна. Төсвийн нийт зардал 500.4 сая төгрөг, зардлын 39,2 хувь нь цалин, 4,3 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 42,5 хувийг урсгал шилжүүлэг, 14,0 хувийг нь бусад зардал эзлэж байна. Эдийн засгийн бүтэц. Сумын хэмжээнд нийт 23 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж 6,0 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж орон нутагт 95,9 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна. Тус суманд жилд 4,0-5,0 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг “Тунгалаг уст шураг“ хоршоо зэрэг тогтвортой үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүд олон байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 47,9 га –д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 23,1 га-д төмс, 19,2 га-д хүнсний ногоо, 6 га-д тарвас, 10 га-д тэжээлийн ургамал, 1га-д үр тариа тариалж байна. Тус суманд 1987 онд тэжээлийн аж ахуй байгуулагдан 2000 га талбайд үр тариа, тэжээлийн ургамал, төмс хүнсний ногоо тариалж байсан уламжлалтай. Цаашид тэжээлийн аж ахуйн 2000 га талбайг усжуулж суваг шуудууг сэргээн засварлаж газар тариалангийн салбарт ажлын байр бий болгох боломжтой юм.

Цахилгаан хангамж

Сум нь 2001 онд баруун бүсийн цахилгаан дамжуулах агаарын шугамд холбогдсон 35 квт-ын дэд станцтай.

Дулаан хангамж

Сумын төсвийн 5 байгууллага, 2 банк тус тусдаа нам даралтын зуухаар халаалт авч байна. 1990 оноос хойш төвлөрсөн уурын зуухны үйл ажиллагаа зогссон уурын зуух ашиглалтгүй байгаа.

Шилжилт хөдөлгөөн

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын сургуулийн 17 бүлэгт 327 хүүхэд өдрөөр суралцаж, АББ–ын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 50 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн сургалт 63,4 хувь суурь боловсролын хамран сургалт 55 хувь бүрэн дунд боловсролын хамран сургалт 51 хувь сургуулийн хамран сургалт бүхэлдээ 58,7 хувь байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багш нарын хангалт 100 хувь байна. Мэргэжил дээшлүүлэх, хөрвөх сургалтанд нийт 28 багш хамрагдсан байна. 1987 онд 200 хүүхдийн дотуур байр ашиглалтанд орсон бөгөөд 2012 оны байдлаар дотуур байрны хамралтын түвшин 37.7 хувь байна. 2012 оны байдлаар сумын хэмжээнд цэцэрлэгийн насны 174 хүүхэд байгаагаас 133 хүүхэд цэцэрлэгт хамрагдаж байгаа бөгөөд хамран сургалтын түвшин 76.4 хувь байна.

Цэцэрлэг

•    Хүүхдийн цэцэрлэг Хар-ус багт байршилтай •    90 хүүхдийн хүчин чадалтай одоогоор 75 хүүхэд суралцаж байна. •    12 үндсэн ажилчин 3 гэрээт ажилчинтай •    1989 оны 8-р сарын 28 нд ашиглалтанд орсон. Тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга, •    Инженерийн төвлөрсөн хангамжгүй, хана цууралттай, хүчтэй салхины улмаас дээврийн хар цаас хуурч унаснаас цас борооны ус гоождог тул ойрийн хугацаанд их засвар хийх шаардлагатай.

Эмнэлэг

•    Эрүүл мэндийн төв Хар-ус багт байршилтай •    10 ортой •    3 их эмч 5 сувилагч нийт 28 ажилчинтай.•    1972 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга, •    Нам даралтын зуухаар халдаг,  өрөөний хүрэлцээгүй байдлын улмаас 2008 онд өргөтгөл хийгдсэн.

Соёлын төв

•    Соёлын төв нь Хар-ус багт байршилтай •    180 хүний суудалтай •    6 ажилчинтай •    2009 оны 12 сард ашиглалтанд орсон •    Инженерийн төвлөрсөн хангамж байхгүй •    тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга, •    нам даралтын зуухаар халдаг

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 128 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 48,9 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 128 иргэд байна. Боловсролын түвшингээр ангилбал дээд боловсролтой-14, бүрэн дунд боловсролтой- 45, тусгай дунд боловсролтой-35, бага боловсролтой 34 иргэн байна. Сумын түвшинд 2012 оны байдлаар ядуурлын хамралтын хүрээ 37.1 хувь байгаа бөгөөд ядуу хүний тоо 726 байна.

Барилга

Тус суманд сургууль, сургуулийн дотуур байр, цэцэрлэг, ЗДТГ-ын барилга, соёлын төв, эрүүл мэндийн төв гэсэн барилгууд байдаг бөгөөд ЗДТГ-ын барилга нь элэгдэлд орж ашиглагдах боломжгүй болсон тул шинээр барих саналыг өгсөн. Мөн хүчтэй шуурганы улмаас цэцэрлэгийн барилга муудсан тул их засвар хийх шаардлагатай.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

•    Малын индексжүүлсэн даатгал төсөл •    Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөл •    Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд

Сумын хөшөө дурсгал

Хашаатын амны буган хөшөө: Ховд аймгийн төвөөс 90 км, сумын төвөөс 62 км-т Хонгион голын сав дахь Баян энгэр хэмээх газар 4 буган хөшөө байдаг. Буган хөшөөг хөх саарал өнгийн чулуугаар бүтээжээ. Хөшөө чулуу: Булжимийн хиргисүүрээс хойш 1км улаан өнгийн боржин чулууг дөрвөлжин засаж босгосон өндөр нь 210 см өргөн нь 70 см зузаан нь 44 см хөшөө бий. Хар усны буган хөшөө: Эрдэнэбүрэн сумын Орон нутаг судлах кабинетийн үүдэнд буган хөшөө байдаг. Хар саарал өнгийн боржин чулууг засаж хийсэн. Өндөр нь 166см, өргөн нь 48см, зузаан нь 33см нүүрэн талын дээд хэсэгт дугуй дүрс, дунд хэсэгт гурван буга хэлбэртэй, баруун хажуу талын хэсэгт таван ширхэг буга дүрсэлсэн, дунд хэсэгт хутга, сэлэм зэргийг дүрсэлсэн байна.  Хиргисүүрүүд: 2 км2 газарт 30 орчим дугуй далантай булшнууд байдаг. Далангийн диаметр 15-29 м, өндөр нь 1-2 метр. Ацын арын хүн чулуу: Эрдэнэбүрэн сумын төвөөс 15км орших Ховд голын нэгэн тохойд 2 хүн чулуу байдаг. 1-р хүн чулууны өндөр нь газрын хөрснөөс 90см, өргөн нь 46см, зузаан нь 21см байна. Хүний толгойн нүүрэн хэсэг хамар, амыг товойлгон сийлсэн дүрслэлтэй. 2-р хүн чулуу нь өндөр нь 61см, зузаан 22см, өргөн нь 41см байдаг. Хүний толгойн хэсгийг дүрсэлсэн зарим хэсэг нь ховхорч унасан байна.Зостын хадны сүг зураг: Эрдэнэбүрэн сумын Намарзан багийн Зостын хаданд оршино. Эдгээр сүг зург нь хуягласан морин цэрэг, буга, янгир, гөрөөс зэргийг дүрсэлсэн байна. Энэхүү зураг нь Нирун улсын үеийн цорын ганц дурсгал юм.Сартагтайн лгуу: Улаан өнгийн боржин чулуунаас бүтсэн жижиг толгойн үзүүрийг сэтэлж том хэмжээний боржин чулууг гарган шуудууг татсан ул мөр харагдаж байна. Хүний гараар бүтээсэн нотлох баримт болох юм. Ховд голын тавын боолтоос Бээжин хот орсон домогтой асар урт лгуу бий. Энэ нь олон боолын гараар бүтсэн түүхийн дурсгалт далан юм.

Сумын онцлог

Зүүн гар Улсын их хаан Э. Галданбошигтын удам эх оронч дайчин, тэмцэгч хөдөлмөрч уламжлалтай.Сумын ард иргэд үр хүүхдүүдээ үеийн үед эрдэм боловсрол мэргэжил олгохыг эрхэмлэдэгээс төр нийгэмд шилдэг боловсон хүчин бий болж, улс орны хөгжил дэвшилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсаар байна. Мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг хослон хөгжүүлж ирсэн уламжлалтай. Нутаг бэлчээрийн хувьд 4 улирлын нутагтай, бэлчээрийн усан хангамж сайтай.Мянганы босоо тэнхлэгийн замын Ховд аймгаас ОХУ-тай харилцах олон улсын авто зам дайран өнгөрдөг.Далайн түвшнээс дээш 1168-4208 м өндөрт өргөгдсөн Мөнх цаст байгалийн цогцолборт Цамбагарав уулаас эхлэн байгалийн үзэсгэлэнт газар, түүх дурсгалт газрууд, ховор ан амьтан элбэгтэй тул аялал жуучлал хөгжүүлэх бүрэн боломжтой.   Ховд голын дагуу хадлангийн 431 га талбайтай тул өвс тэжээлийн “фонд” байгуулах, тэжээлийн үйлдвэр байгуулах, үүнийг түшиглэн эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжүүлэх бүрэн боломжтой.ТАА-н услалтын системийн 2000 га, Баньдийн газар тариалангийн 350 га зэрэг газар тариалангийн талбайд төмс, хүнсний ногоо, үр тариа, малын тэжээлийн ургамал тариалах бүрэн боломжтой.

Сумын индекс

Далайн түвшнээс дээш 1182-4208 метрт өргөгдсөн, өндөр уулс, говь тал хосолсон нутагтай. Алтайн нурууны салбар уулсын нэг мөнх цастай 4208 метр Цамбагарав уулыг 2000 оны 29 дүгээр тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалттай цогцолбор газар болгож уг цогцолборт газар нь мөс судлалын болон ирвэсний хэвийн өсөлтийг хангах зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байна.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 277219 га

Мал сүрэг

Сумын хэмжээнд 131299 толгой малтайгаас тэмээ 933, адуу 5547, үхэр 2488, хонь 54367, ямаа 67964 байна. 2012 оны жилийн эцсээр 55615 хээлтэгч тоологдсон байна.

Зам тээвэр

Тус сумын нутаг дэвсгэр дээгүүр Ховд аймгаас Баян-Өлгий аймаг, ОХУ- тай харилцах улсын чанартай 65 км авто зам дайран өнгөрдөг. Мянганы замын дагуу (2002-2005 онд) Шургийн голд 145 м урттай төмөр бетон гүүр, Хонгион гол дээр 45,6 м метр урттай 204 сая төгрөгний үнэтэй төмөр бетонон гүүр баригдан ашиглагдаж байна.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр ундны усны эх үүсвэрийн гүний 4 худагтай. Дээд зуслангийн гүний худагт ус зөөлрүүлэх, цэнэгжүүлэх төхөөрөмж суурилагдсан. Сумын төвийн  төсвийн 5 албан байгууллага, 230 өрх, гүний 4 худгаас усаа авч ашиглаж байна.

Хүн ам өрхийн тоо

Нийт хүн амын 22.6 хувь нь сумын төвд амьдардаг байна.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга байгууламж

Сургууль

•    12 жилийн сургууль Хар-ус багт байршилтай •    Нийт суралцагчид 377, 51 багш ажиллагчидтай.•    Дотуур байр 200 хүүхдийн хүчин чадалтай •    Спорт заалтай.•    Биеийн тамирын талбайн хэмжээ 540м2•    Номын сангийн суудал 20 •    Худаг 1•    Сургуулийн барилга 1990 онд ашиглалтанд орсон, тоосгон хийцтэй, чанар сайн.•    Инженерийн шугам сүлжээ байхгүй. Нам даралтын 4 зуухаар халдаг.

Эрүүл мэнд

Сумын 10 ортой эрүүл мэндийн төв, эргэлтийн эмийн сан 1,3 их эмч, 12 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн ажиллаж байна. 2012 онд нийт 35 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэлгүй, эхийн эндэгдэлгүй ажиллаж байна. 2012 онд нийт 5010 өвчлөл бүртгэгдсэн бөгөөд үүнээс халдварт 1, халдварт бус 268, осол гэмтэл 6 тохиолдол бүртгэгдсэн байна.

Соёл спорт

Соёлын төвийн барилга нь 2009 оны 12 сард ашиглалтанд орсон. 180 хүний суудалтай. Соёлын төвийн тоосгон барилга нь ашиглалтын шаардлага хангана. Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан, номын сангийн үйлчилгээ зэрэг соёл урлагийн олон хэлбэрийн үйл ажиллагаа тогтмол явагддаг. Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн спорт зааланд спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна. Тус суманд ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 7 дэлгүүр, нийтийн хоолны 3 цэг, үсчин гоо сайхны 2, нийтийн халуун усны 1 цэг үйл ажиллагаа явуулж байна.

Ажиллах хүч салбараар

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Тус сум нь мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг түлхүү эрхэлдэг. Сумын газар зохион байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөөг 2006 онд орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр боловсруулан мөрдөж байна. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:•    Орон сууц, олон нийтийн бүс 1382 га•    Ногоон байгууламжийн бүс 35 га•    Хөдөө аж ахуйн бүс 16269,8 га•    Газар тариалангийн зориулалтаар 2480 га•    Хадлангийн зориулалтаар 434 гаОдоогийн байдлаар 418 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 134 га газар өмчилж, 146 малчин өрхөд өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 29.3 га, Тэжээлийн аж ахуйн услалтын системийн талбай болон Баньдийн талбайгаас 6 аж ахуй нэгж 60 өрхөд газар тариалангийн зориулалтаар 668 га газар тус тус эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

•    ЗДТГ-ын барилга •    Хар-ус багт байршилтай •    38 ажиллагчидтай •    Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 1978 онд байгуулагдсан. Үндсэн хийц нь  блок.•    Инженерийн төвлөрсөн хангамжгүй. Зориулалтын бус, 36 жил ашиглагдахдаа суулт үүсэж 2-3 газар цууралт үүсч ашиглах боломжгүй болсон.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

“Тунгалаг уст шураг” хоршооны нутгийн “Хорхой ааруул” Нутгийн үйлдвэрлэлийн тараг, цөцгий, ааруул. Уг бүтээгдэхүүн нь 2012 онд Ховд аймгийн “Экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн” үзэсгэлэн худалдаанд оролцон, тэргүүн байранд шалгарсан нутгийн сор бүтээгдэхүүн юм.

Сумын хөгжлийн зорилт

 Цаст Цамбагарав уулын байгаль түүхийн цогцолбор газрыг түшиглэн аялал жуучлал хөгжүүлж ашигт малтмал, байгалийн баялагаа зохистой ашиглан үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбар түлхүү хөгжсөн, хүний хөгжил, эдийн засгийн өсөлтийг хангасан бүсийн сумдын хөгжлийн төв болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд: •    ХАА-н салбарын өсөлтийг хангаж эрчимжсэн МАА-г хөгжүүлэх.•    Боловсрол, соёл, эрүүл мэнд болон төрийн үйлчилгээний чанар хүртээмжийг сайжруулах. •    Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг түлхүү хөгжүүлэх бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх.•    Дэд бүтэц худалдаа үйлчилгээ, аялал жуучлалыг хөгжүүлэх.•    Байгалийн нөөц баялагийг зохистой ашиглах, хамгаалах.